Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

18.2.9.Florio Benevini elchiligi twg’risida manbalar 
Sharqqa katta h’arbiy kuch yuborish va uni qurol vositasi bilan egallash 
h’arakati Pёtr I (1682-1725 yy.) davridan boshlab kuchayib ketdi. Pёtr I 
Aleksandr Bekovich-Cherkasskiyni mukammal qurollangan 5000 askar bilan 
Xivaga, uni Rossiya h’omiyligiga kiritish xususida xon bilan muzokaralar olib 
borish uchun yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik emas, balki xonni chalg’itib, 
Xiva xonligini kuch bilan bwysundirishga qaratilgan h’arakat edi. Lekin Pёtr I 
maqsadiga erisha olmadi. Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasi 
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Sherg’ozixon (1715-1728 yy.) Rossiya 
podshosining asl niyatini wz vaqtida payqadi va A.Bekovich-Cherkasskiy 
ekspeditsiyasini daf qildi. 
Shundan keyin Rossiya Xiva va Buxoro xonliklarini bwysundirish payti 
kelmaganligini, uni osonlikcha bwysundirish mumkin emasligini, ularni h’ali 
kwp wrganish zarurligini angladi. 
Rossiya elchilik mah’kamasining masul xodimi Florio Benevini elchiligi 
shunday maqsad bilan Wrta Osiёga yuborildi. Shuni h’am aytish kerakki, 
Buxoro va Xivada A.Bekovich-Cherkasskiy voqeasidan keyin Pёtr I Wrta 
Osiёga katta qwshin yuboradi, degan xavf-xatar tug’ilgan edi. Shuning uchun 
bwlsa kerak, Abulfayzxon 1717 yili Rossiyaga elchi yuborib, u bilan dwstona va 
savdo-sotiq aloqalarini wrnatish istagini bildirdi. 
Florio Benevini uchun tuzilgan va 1718 yil 13 iyul kuni Pёtr I tarafidan 
tasdiqlangan qwllanmada elchiga quyidagi topshiriqlar berilgan:  
1) Florio Benevini Buxoro xoni h’uzuriga podsho h’azratlarining elchisi 
sifatida boradi. Shu h’aqda uning qwliga podsho h’azratlarining Buxoro xoni 
nomiga ёzilgan maktubi topshirildi. Elchi Peterburgdan Moskvaga qaytib borishi 
h’amono Astraxanga jwnab ketadi. Astraxandan Buxorogacha Abulfayzxonning 
uni Astraxanda kutib turgan elchisi bilan birga boradi. 

---

 
221
2) Florio Benevini Abulfayzxonning elchisiga ywlda wzini tanitmaydi. 
Ywlda, ayniqsa Buxoro xonligi h’ududlaridan wtaёtganda, h’amma erlarni, 
xususan bandargoh’lar, qalalar va shah’arlarni diqqat bilan kwzdan kechirib 
boradi. 
3) Xon bilan uchrashganda uni Eron va boshqa davlatlarning elchilari 
qatorida zwr h’urmat va eh’tirom bilan qabul qilinishiga erishsin. Podsho 
h’azrati oliylari u bilan dwstlik va savdo-sotiq aloqalarini ilgaridan h’am ziёda 
bwlishini istaёtganini xonga malum qilsin. 
4) Buxoroda bwlganida, qanday bwlmasin, Buxoro xonligi qalalari, 
qwshini, otliq va piёda askarlarining umumiy soni, ularning qurol-aslah’alari va 
qancha zambaragi borligini, qwshinidagi umumiy ah’vol, qallarning 
qwriqlanishini bilib olsin. 
5)Abulfayzxonning Eron shoh’i va Xiva xonlari bilan munosabati qay 
darajada ekanligini aniqlasin. Xiva xoniga qarshi h’arbiy ittifoq tuzish taklif 
etilsin. 
6) Buxoroda qanday tovarlar ishlab chiqariladi va udar qaerlarga olib 
borib sotiladi? Buxoroga dengiz ёki quruqlikdan qaysi ywl bilan borish mumkin? 
Buxoroda qaysi rus tovarlariga eh’tiёj katta? Rossiya bilan savdo-sotiqni 
kuchaytirish mumkinmi? Mana shu masalalarni aniqlasin. 
7) Amudarёda oltin bormi? Buxoro xonini qwriqlash uchun necha yuz 
gvardiyachi,  ёki qwshin yuborilsa, xon bunga rozi bwladimi? Shuni h’am 
aniqlasin. 
Har ikkila elchilik, Buxoro xonining Rossiyadan vataniga qaytib kelaёtgan 
elchisi va Florio Benevini 1721 yil 6 noyayurda Buxoroga etib oldilar. Florio 
Benevini va uning h’amroh’larini Buxoroga 10 verst
117
 qolganda ywl ustida 
Buxoro twpchiboshisi boshliq 50 kishidan iborat saroy mulozimlari kutib oldilar. 
Rossiya elchiligi Buxoroda uch yarim yil, 1721 yil 6 noyabridan to 1725 
yil 8 apreligacha turdi va podshoning yuqoridagi topshiriqlari bwyicha qimmatli 
malumotlar twpladi. Ularning eng muh’imlarini quyida keltirildi. 
Buxoro va xalqining qurol-aslah’alari h’aqida Florio Benevinining wz 
h’ukumatiga bergan malumotnoma (relyatsiya)sida shular ёzilgan: «(Qalasi) 
yarim vayron bwlgan xandaq bilan wralgan. Shah’arda loydan qurilgan 15 ming 
h’ovli-joy mavjud. Shah’ar markazida pishiq g’ishtdan qurilgan baland minorali 
xon saroyi va madrasalar joylashgan. 
Juda kam wzbekda miltiq bor. Ular asosan wq-ёy va nayza bilan 
qurollangan. Shah’arda h’ammasi bwlib 15 nafar zambarak bor. Lekin, ularning 
faqat bittasidan bayram kunlarida otish mumkin». 
Malumotnomada Buxorodagi rus asirlari h’aqida h’am malumot bor. 
«Buxoroda,-deb aytiladi bu h’ujjatda,-xon va boshqa wzbeklar qwlida 250 ga 
yaqin asir bor...Ularning umumiy soni 1000 ga etadi. Aytishlaricha, ularning 
soni Buxoro xonligida 2000, Xiva bilan Orolda 1500 ga etadi» 
Mamlakatning er osti va er usti boyliklari h’aqida turli vaqtlarda 
jwnatilgan malumotnomalarda (Florio Benevini Buxoroda twplagan 
                                                 
117
 Верста – масофа ўлчови, 1,6 км.га тенг бўлган.
 

---

 
222
malumotlarini qwlda saqlashdan qwrqib odamlari orqali Moskva va Peterburgga 
jwnatib turgan) quyidagilarni wqiymiz:  
«Amudarёning bosh qismida oltin ywq. Lekin unga Kwkcha darёsi kelib 
qwshilgan joyda qumloq erlarda oltin bor, chunki Kwkcha darёsi oltin va boshqa 
rudalarga boy tog’lardan boshlanadi. Kwkchaning boshlanish qismida, xususan 
ёz faslida mah’alliy ah’oli katta-katta oltin parchalarini topib oladilar.» 
«Badaxshondan tashqari, oltin, kumush, achchiqtosh, qwrg’oshin, oliy 
navoi temir konlari Samarqand va Buxoroda h’am bor».  
«(Yuqorida) tilga olingan Sirdarёda oltin topsa bwladi. Lekin Andijonda 
va marg’ilonda kwproq. Boshqa erlardagilar h’aqida choparimiz (Nikolay 
Miner) aniq qilib aytib beradi. Sirdarё soh’illarida qumdan topilgan oltin 
parchasini undan berib yuboroqdaman». 
«Wsha darёda (Sirdarёda) oltin bor. (Tevarak atrofdagi) tog’larda, 
xususan Koshg’arda, Marg’ilonda, Andijonda va Toshkentda h’am bor. Har 
h’olda biz shunday deb egitdik». 
F.Benevinining mana bu malumoti h’am muh’im: «Badaxshon 
tog’laridagi oltin, lal va zah’ar mwh’ra konlarining barchasi mah’alliy 
beklarning qwlida». 
F.Benevini Buxoroning XVIII asrning birinchi choragidagi ichki va 
xalqaro ah’voli h’aqida wta muh’im malumotlar twplagan. Uning wz 
h’ukumatiga yuborgan malumotnoma (relyatsiya)sida bu h’aqda mana bularni 
wqish mumkin: 
«Uni (kamerdiner N.Minerni) savdogar qiёfasida, mol bilan, Balx va 
Badaxshonga jwnatgan edim. Va ulardan wtib Loh’urgacha borishni buyurgan 
edim. Lekin ywlda talonchilar kwpligidan Balxdan orqaga qaytdi». 
«Wsha Badaxshon va Balx mamlakatlari mustaqil bwlib olganlar. U ёki 
bu xonning qwl ostida. Lekin xonlarini tez-tez almagtirib turadilar». 
«...Beklarning wzboshimchaligi tufayli butun mamlakat isёn va tug’ёnlar 
iskanjasida qolgan». 
«Xususan poytaxt shah’ar tws-twpalonlar va isёnlar dastidan og’ir 
ah’volda qolgan. Ayniqsa, İbroh’imbiy kenagas isёni tufayli Abulfayzxon 
shah’arni tashlab chiqishga majbur bwlgan, swng wg’li bilan birlashib, Buxoro 
va uning atrofini talon-toroj qilib katta zarar etkazdi». «Shah’ar oziq-ovqat va 
em-xashak xususida shu qadar g’arib bwlib qoldiki, oddiy xalq tirikchilik deb wz 
bolalarini sotdi, kwp odam wlib ketdi, mol-qwyi va ot-tuyalari qirilib ketdi». 
Buxoro xonligidagi tarqoqlik XVIII asrning boshlarida shu darajada 
kuchaygan ediki, masalan, Farg’ona vodiysi va Samarqand Buxorodan ajralib 
chiqib, Qwqon xonligi (1709-1876 yy.) va Rajabxon boshliq Samarqand bekligi 
tashkil topdi. Xususan, Samarqand bekligining tashkil topishi h’aqida 
F.Benevinining 1723 yil 4 mart kuni yuborgan maxfiy axborotida bunday 
deyilgan: «...sobiq (Buxoro) otalig’i İbroh’imbiy Samarqand ustiga yurdi va uni 
egalladi. Shundan keyin boshqalar bilan qwshilib, xon avlodidan bwlgan 
Sharg’ozixonni Rajabxon nomi bilan (Samarqand) taxtiga wtqazdi va uni wziga 
kuёv qilib oldi. Wzi esa otaliq lavozimini egalladi». 

---

 
223
Bir fursat vaqt wtib, Rajabxon maxfiy tarzda F.Benevini bilan aloqa 
bog’ladi. U rus elchisidan h’aqiqatan h’am Rossiya A.Bekovich-
Cherkasskiyning qasdini olmoq uchun Xiva ustiga yurishga ah’d qilgan-
qilmaganligini bilmoqchi bwldi. Bu h’aqda Xivaning wida h’am gap-swzlar 
yurar edi. 1723 yili Shkrg’ozixonning wzi qalmoq xoni Ayuqdan «ruslar 
Saratovda askar twplaёtibdilar va balki 1724 yilning bah’orida Xiva ustiga 
yursalar kerak» degan gapni eshitgan edi. Shundan keyin, Shkrg’ozixonni Orol 
wzbeklari ruslar Xiva ustiga boshlab kelmasmikan, muqobil beklar uni taxtdan 
tushirib, saltanat tepasiga Temur sultonni wtqizmasmikan, degan shubh’a bosdi. 
XVIII asrning boshlarida Buxoro bilan Xiva wrtasidagi munosabatlar 
birmuncha og’irlashgan edi. Bunga, birinchi navbatda, Xiva xonlarining Buxoro, 
Chorjwy va h’atto Samarqand h’ududlarini talon-taroj qilishlari asosiy sabab 
bwldi. 1721 yilga kelib ikki wrtada urush chiqish zavfi yaqqol kwzga tashlanib 
qoldi. F.Benevinining 1721 yil 25 may kuni Moskvaga  ywllagan xabarida 
masalan, quyidagilarni wqiymz: «Xiva xoni h’aqiqatan h’am buxoroliklar bilan 
urushmoqchi. Shunga tayёrgarlik kwrmoqda. Lekin, katta beklari bunga ywl 
bermay turibdilar. Ular h’atto Sherg’ozixonni taxtdan tushirib, 15 yildan beri 
Buxoro xoni h’uzurida kun kechiraёtgan Musaxonni taxtga wtqizmoqchi 
bwlmoqdalar. Shu h’aqda Xivaning katta beklari Buxoro xoni bilan bordi-keldi 
qilib turibdilar». F.Benevini Xivaning wzi h’am notinch bwlib, ikki yirik arbob 
Sherg’ozixon bilan Temur sulton wrtasida h’okimiyat uchun kurash boraёtgani 
va Rossiya Temur sultonni qwllab-quvvatlasa foydali bwlishini aytdi. «Agar 
Sherg’ozixon ywqotilsa,-deb ёzadi F.Benevini,-bu erda tinchlik wrnatiladi, 
h’amma ywllar ochiq bwladi». 
F.Benevini twplagan malumotlar Rossiya h’ukumati, uning tashqi siёsati 
uchun kelajakda qwl kelib qoldi.