Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

18.2.5. «Samarqandga Amir Temur saroyiga saёh’at kundaliklari» 
(1403-1406 yy.) 
Lui Gonsales de Klavixoning «Samarqandga Amir Temur saroyiga saёh’at 
kundaliklari» asarida XV asr boshidagi Movarunnah’rning ichki ah’voli, uning 
obod shah’ar va qigloqlari, xususan Shah’risabz va poytaxt shah’ar Samarqand 
h’aqida, Amir Temur saroyidagi udumlar, soh’ibqironning xotinlari va ularning 
jamiyatda tutgan wrni h’aqida muh’im malumotlar keltiriladi. 
Masalan, Kesh (Shah’risabz) h’aqida Klavixoning «Kundaliklar»ida 
quyidagilarni wqiymiz; «Ertasi kuni, 1404 yilning 28 avgust payshanba kuni, 
                                                 
113
 Рофизийлар - ғайридинлар. Сунна мазҳабидаги мусулмонлар шиаларни шу ном билан атаганлар.
 
114
  Буюк  Татаристон – европаликлар  Дашти  қипчоқ  (Иртиш  дарёсининг  бошланишидан  Днепр  дарёсигача 
бўлган ерлар)ни ХI . асрдан юошлаб шундай атаганлар.
 

---

 
211
tushlik paytida Kesh deb atalmish katta bir shah’ar oldiga kelib twxtadik. 
Shah’ar h’ar bir tarafini soy va ariqlar kesib wtgan tekislik erda joylashgan ekan. 
Shah’arning tevaragi obod qishloqlar va bog’lar bilan wralgan edi. Uning 
tevarak atrofi h’am tekis bwlib, kwpgina obod qishloqlar, nah’rlar, wtloqlar bor. 
Ёzda bu er juda chiroyli. Sug’oriladigan erlarida bug’doy, uzum, paxta, qovun-
tarvuz etishtiriladi, katta mevali daraxtlar wsadi. Shah’ar paxsa devor va chuqur 
xandaq bilan wralgan, darvozalari qarshisida osma kwpriklar wrnatilgan. 
Temurbekning asli Keshdan. Otasi h’am shu erda tug’ilgan. Katta imoratlar va 
masjudlar kwp. İmoratlardan biri, Temurbek h’ali qurib bitirmagan juda katta 
saroy, uning ichida katta bir maqbara joylashgan. Unga Temurbekning otasi dafn 
etilgan. Yana bitta maqbara h’am bwlib, uni Temurbek wzi uchun qurdirgan. 
Lekin u h’ali bitkazilmagan. Aytishlaricha, u bundan bir oy oldin Keshda 
bwlganida uni kwrib ёqtirmagan, chunki eshiklari past qilib qurilgan ekan. 
Temurbek uni qaytadan kwrishni buyurgan. Hozir qurilishda ustalar ishlab 
turibdi. Bundan tashqari, mazkur maqbara ichida h’ozir uning Jah’ongir ismli 
twng’ich wg’li ёtibdi. Masjid bilan maqbaraning devor va shiplari oltin, lojuvard 
va koshinlar bilan qoplangan, sah’ni katta va unga daraxtlar ekilib, h’ovuzlar 
qurilgan. U erga Temurbekning amri bilan h’ar kuni, otasi va wg’lining ruh’ini 
ywqlab yigirmata pishirilgan qwy gwshti yuborilib turiladi. Elchilarni ushbu 
masjidga olib bordilar va ularning oldiga dasturxon ёzib, kwp gwsht va mevalar 
tortib ziёfat qiladilar. Ziёfatdan keyin ularni katta bir qasrga olib borib 
joylashtirdilar. 
Ertasiga, juma kuni, elchilarni Temurbekning amr-farmoni bilan 
qurilaёtgan katta bir saroygva olib bordilar. Aytishlaricha, unda yigirma yildan 
beri ustalar va ishchilar tinim bilmay ishlab turibdilar. Saroyga kirish ywli uzun, 
darvozalar baland. Kirishda, darvozalarining wng va swl tarafida pishiq 
g’ishtdan qurilgan va h’ar xil naqshin koshinlar va naksh bilan bezatilgan 
peshtoq bor. Peshtoq ostidagi supalarda Temurbek saroyda bwlgan paytlarda 
soqchilar wtirgan. Birinchi darvozaning ketidan ikkinchi darvoza keladi va 
ulardan wtib saroyning sah’niga wtiladi. Ustiga oq marmar ёtqizilgan va atrofi 
bezatilgan ayvonlar bilan wralgan katta h’ovliga kiriladi. Hovli wrtasida katta 
h’ovuz bor. Hovlining sah’ni eniga uch yuz qadam keladi. Saroyning eng katta 
xonasiga shu h’ovli orqali kiriladi. Unga katta ywlak va oltin suvi berilgan, 
lojuvard va koshin bilan qoplangan, katta sanat bilan ishlangan udkan va baland  
eshik orqali kiriladi. Eshik tepasida, uning wrtasida, quёsh fonida turgan sher 
tasviri tushirilgan. Bu Samarqand podshosining gerbidir...Shu eshik orqali 
twrtburchak, oltin, lojuvard va boshqa rangdagi koshinlar bilan qolangan 
qabulxonaga kiriladi...» 
Klavixoning bu h’ikoyasida Amir Temur Shah’risabzda qurdirgan 
mah’obatli va gwzal Oqsaroy kishini kwz oldida namoёn bwladi. Lekin, Klavixo 
bwlgan paytda, saroy qurilishi h’ali oxiriga etkazilmagan edi. Shuning uchun 
uning asl moh’iyatini, ne maqsadda qurdirilganligini birdan anglash qiyin 
bwladi. Jumboqni taxminan 90 yil wtib ketgan Zah’iriddin Muh’ammad Bobur 
echib bergan. Uning swzlariga qaraganda h’azrat soh’ibqiron Keshni boshda 
poytaxt qilmoqchi bwlgani uchun oqsaroyni h’am podshoh’ning ah’lu oilasi 

---

 
212
bilan, turar joyi h’amda davlat muassasalari joylashgan rasmiy qarorgoh’ sifatida 
qurdirgan. «Boburnoma»da, masalan, mana bunday deyilgan; «Temurbekning 
zobu budi Keshdin (bwlg’oni) uchun shah’ar va poytaxt qilurg’a kwp say va 
eh’timollar qildi, oliy imoratlar Keshga bino qildi. Wzining devon wltirur uchun 
bir ulug’ peshtoq va uning ёnida va swl ёnida tavochi beklar wlturub devon 
swrar uchun, ikki kichik peshtoq qilibdur. Yana savrun eli wltirur uchun bu 
devonxonaning h’ar zilida kichik-kichik toqchalar qilibdur. Muncha oliy toq 
olamda kam nishon berurlar. Derlarkim, Kisro toqidin bu biyiroqdur». 
Klavixo Amir Temurning otasi va xotinlari h’aqida h’am wta qimmatli 
malumotlar keltirgan. Masalan, amir Tarag’ay bah’odir h’aqida bunday deydi; 
«Temurbekning otasi oliyjanob odam bqlgan, chig’atoy urug’idan. Maishati 
wrtacha bwlgan. Uch-twrt yigit bwlib, Shah’risabzdan kwp h’am olis bwlmagan 
qishloqlarning birida yashagan.» 
Hazrat soh’ibqironning xotinlari qabul marosimlari va podshoh’ning 
majlislarida erkaklar bilan bir qatorda ishtirok etganlar. Klavixo Amir 
Temurning xorijiy mamlakatlardan kelgan elchilarni qabul qilish marosimlaridan 
biri h’aqida h’ikoya qilar ekan, unda h’azrat soh’ibqironning xotinlari Saroy 
mulk xonim (Kano), kichik xotini Chwlpon Malik va katta kelini Xonzoda 
begofimlar h’ozir bwlib, Amir Temurning ёnida wtirganlar. 
Temur wz davrida qonun ustivorligini, u h’amma uchun barobar 
ekanligini taminlagan davlat arbobi edi. U etti yillik (1399-1404 yy.) arbiy 
yurishdan qaytib kelgach, bozor maydonida mansabini suiistemol qilgan bir 
vazirni, molini ortiq narxda sotgan ber necha kosibni h’ammaning oldida tergab-
tkushirib jazoga buyurgani malum. Bu voqeani wz kwzi bilan kwrgan Klavixo 
bu h’aqda quyidagilarni h’ikoya qiladi; «Podshoh’ birinchi bwlib, wzining 
mashh’ur vazirlaridan birini jazoga tortdi. Temurbek etti yillik yurishga ketaёtib 
uni davlat tepasiga qwyib ketgan edi. Temurbek ywq paytida wsha vazir, 
aytishlaricha, wz mansabini suiistemol qilgan...Temurbek bazi dwkondorlarni, 
gwshtni qimmat bah’oda sotgan qassobni, molini ortiq bah’oda sotgan 
maxsidwzlarni, etikdwzlarni h’am jazoga buyurgan». 
Klavixoning «Kundaliklar»ida Samarqand osori atiqalari va bozorlari, u 
erga kwp mamlakatlardan olib kelingan mollar h’aqida h’am wta qimmatli 
malumotlar keltiradi. 
Klavixoning asari bir necha bor ispan tilida nashr etilgan, bir necha evropa 
tillariga, ikki marta rus tilida, oxirgi marta 1990 yili İ.S.Mirokova tarjimasida 
chop etilgan. 1881 yilgi K.İ.Sreznevskiy tarjimasi asosida kitbni Ochil Tog’aev 
wzbek tiliga tarjima qilgan.