Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

18.2.13. Dmitriy Gladishev va İvan Muravinlar Xiva xotiralari 
Sirdarёning quyi oqimidagi shah’ar va qishloqlar, Orol dengizini wrganish 
uchun 1740 yili davlat arbobi va tarixchi olim V.N.Tatishchevning tashabbusi 
bilan Xivaga poruchik D.Gladishev va kontr-admiral, er wlchovchi İ.Muravinlar 
yuborilgan. 
Orskda olgan kwrsatmaga binoan, ular 1717 yili Pёtr I zamonida Rossiya 
tobeligiga wtgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695-1748 yy.) bilan 
uchrashishi zarur edi. Lekin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni esa 
Eron podshoh’i Nodirshoh’ bosib olgan edi. Shuning uchun Gladishev bilan 
Muravin Abulxayrxonning inisi Nurali va tog’asi Niёz bilan birga Orolga jwnab 
ketdilar va xon h’uzuriga etib bordilar. Ertasi kuni Xivaga bordilar. Wsha vaqtda 
Abulxayr xon deb elon qilingan edi. Gladishev bilan Muravin Shovotda 9 noyabr 
kuni Nodirshoh’ h’uzurida bwlganlar va unga Abulxayrxon bilan Xiva 
Rossiyaning tabaqalari ekanligini aytib, Xivaga meh’ru shavqat qilinishini 
swraganlar. Zobitlarning swzlariga qaraganda, ularning iltimosi ijobat topgan. 
Lekin ular Abulxayrxon bilan uchrasha olmaganlar. Shunday bwlsa-da, 
Abulxayr shlh’dan chwchib 12 noyabrda rus zobitlari bilan birga Orolga qochib 
ketdi. Bu erda kwp tortishuvdardan keyin Nurali xon deb elon qilindi. Abulxayr 
Gladishev bilan Muravinni olib Odam ato arig’i bwyida joylashgan eski 
wrdasiga qaytdi. Gladishev va Muravin 1741 yilning aprel oyida u krdan Orskka 
qaytib keldilar. Ularning mazkur saёh’ati paytida twplagan malumotlari 
«Gladishev – Muravin. Poezdki iz Orskka v Xivu i obratno 1740-1741 godax 
poruchikom Gladishevım i geodezistom Muravinım, İRGO, vıp.1U, -SPb.,1850, 
s.519-599» deb atalgan. 
Gladishev va Muravin twplagan malumotlarning ah’amiyati shundaki, 
ularda Orol dengizining soh’illari, Xorazmning Xiva, Shoh’temir, Xojayli, 
Xonqa va Shovot shah’arlari h’aqida, shuningdek, wzbek, qozoq, qoraqolpoq va 
turkman ah’olisi h’aqida ayrim malumotlar keltirilgan. 
Bulardan bazilari keltirildi: 
Gladishev h’amroh’lari bilan Xivaga kelishi bilan uni xon qarorgoh’iga 
olib bordilar. Unda xon bilan birga Orol biylari va xonning amirlari wltirishgan 
ekanlar. Xon Gladishevdan swradi: «Sen qaerdan bwlasan?» Nladishev javob 
qildi: «Meni imperator h’azrati oliylari jwnatdilar, marh’amatli maktub bilan»,- 
dedi va maktubni xonga uzatdi. Xon maktubni olib, muh’rini peshonasiga surdi 
va uni ёzib (kotibiga) uzatib, «h’ammaning h’uzurida wqi!» deb buyurdi. 
Maktub wqib bwlingach, h’uzurida wltirganlarga qarab dedi: «Kwrdilaringmi, 
umid bog’lab turgan oldimdagi chirog’ni kwryapsizlarmi? Shu nur ёrdamida 
sizlarni (Nodirshoh’dan) h’imoya qilmoqchiman». Shundan keyin menga qarab 
dedi: «Sening h’aqingda eshitganman. Ywlda senga ozor etkazibdilar. 
Huzurimga eson-omon etib kelishing uchun odam bilan maktub yubordim. 
Chunki, malumki, Eron podshosi Nodirshoh’ Xiva shah’rini egallash uchun 
kelaёtir. Men esam wzim h’am, bu shah’ar h’am men kabi imperator 
h’azratlarining qwl ostida bwlishni istaymiz. Men uning h’uzuriga 
bormoqchiman. Sening h’am uning h’uzuriga borishingga twg’ri keladi. 
İmperator h’azratlarining sen olib kelgan maktubini Xivadan unga yuboramiz, 

---

 
232
toki shaxsan men bilan janjallashib yurmasin». Gladishev xonga javob qildi: 
«İen sizning h’uzuringizga yuborilganman. Shunday bwlgach, sizning amr-
farmoningizda bwlaman». 
Shundan keyin (Abulxayrxon) Gladishev odamlaridan ikki kishini, 
xususan er wlchovchi Muravin bilan tarjimon Usmon Arslonovni ajratib olib va 
imperator oliy h’azratlari jwnatgan maktubni qwllariga berib, ularga maktub 
bilan twrt odamni – orollik bir qoraqalpoq va bir qozoqni qwshib, Eron 
podshoh’i h’uzuriga jwnatdi. Shoh’ wsha vaqtda Xivadan 35 verst narida 
joylashgan Xonqada turgan edi. Ular shoh’ga «Abulxayr)xon imperator 
h’azratlarining tabaqasidir, ushbu shah’arni h’am u wz tobeligiga qabul qildi», 
dedilar. Xon eshitdiki, Eron shoh’i Rossiya imperiyasi bilan ittifoq tuzmoqchi 
emish. Shu sababdan u Xivani va unga qarashli erlarni talon-taroj qilmaydi», 
degan xabarni etkazishlari lozim edi». 
D.Gladishevning Xivada istiqomat qilib turgan rus asirlari h’aqida 
keltirgan malumotlari h’am wta muh’imdir. U ёzadi: «Wsha erda asirda bwlgan 
Ёyiq kazagi Andrey Borodindan eshitdimki, Xivada Bekovich-Cherkasskiy 
ekspeditsiyasidan asirga tushib qolgan ruslar, qalmoqlar va boshqa erliklarning 
soni 3 000 kishiga etadi. U (Andrey Borodin) ularni yaxshi biladi. Bah’orda 
ularni Xiva tevaragidagi ariqlarni tozalashga h’aydab boradilar. Orolda shunday 
asirlar soni 500 kishi. Taxminan shugcha asir Qozoq va Qoraqalpoq wrdalarida 
yashab turibdilar...» 
Sheldeltog’da h’am rus asirlari turadilar. Wsha tog’da kumush va oltin 
konlari bor. Qazilgan rudalarni tekshirib qaraganlarida uning uchdan bir qismi 
sof oltin bwlib chiqdi. Buni aniqlangan odam Sherg’ozixonga borib aytdi. Xon 
uni tiriklayin kwmib tashlashni buyurdi, «toki u bu gapni boshqa birovga borib 
aytmasin, deb». 
Xivaliklarning kasb-kori h’aqida h’am Gladishev ayrim malumotlar 
keltirgan: «Ular,-deb ёzgan edi u,-bwg’doy, arpa, jwxori, tariq, kunjut, paxta va 
tamaki ekadilar. Eri, bazi erlari qumloq, bazilari loyqadan iborat, sug’orib 
ekadilar. Uni h’wkiz bilan h’aydaydilar... 
Chorvalari: tuya, ot, mol, arg’umoqlar va oddiy otlar, eshak, qwy, echki. 
Qushlari: wrdak, tovuq. 
Mevadan: olma, anor, uzum, tut, shaftoli, jiyda, olmurut. 
Poliz ekinlaridan: qovun, tarvuz, turp, sholg’om, karam, piёz etishtiriladi. 
Daraxtlar: sada qayrag’och, terak, tol ...wsadi. Shuningdek, tut meva 
beradi, bargi bilan pilla qurti boqiladi. 
Xivada mis pul zarb qilinadi, miltiq dori tayёrlanadi... 
Qamish va beda etishtiriladi. 
Darёlarida: Sirdarё, Quvondarёda, Ulug’ darёda kechuvlar bor. İkki 
sajenlik, ikki yarim sajenlik qayiqlar mavjud. Ularda 5 boshgacha ot yuklab 
wtish mumkin...Sirdarё bilan Ulug’ darёda baliq kwp. 
Qamishzorlarda bars, bwri, shag’ol,tulki kabi yirtqich h’ayvonlar 
yashaydi». 
Rossiya uchun Orol dengizining iqtisodiy va h’arbiy-strategik ah’amiyati 
katta edi. Shuning uchun h’am Orol flotiliyasining boshlig’i kontr-admiral 

---

 
233
A.İ.Butakov (1816-1869 yy.) ga 1848 yili Orol dengizini wrganish va uni 
tavsiflash vazifasi yuklatildi. 
A.İ.Butakovning kuzatishlari uning «Kundaliklar»ida (twla nomi 
«Dnevnıe zapiski plavaniya po Aralskomu moryu v 1848-1849 g.», podgotovka 
k pechati E.K.Betgera.-Tashkent: 1953) baёn etilgan. Uning ёzishicha, «Orol 
dengizi tinch dengizlardan bwlmay, ayniqsa shamol turgan paytida panoh’ topish 
qiyin». «Uning G’arbiy soh’ilini suratga tushirishni Qumsuat qwltig’idan 
boshladik. Qumsuatdan boshlab menga dengiz chuqurlasha boshlaganday 
tuyuldi...» Butakov wshanda Orol dengizini va uni bandargoh’ qurish mumkin 
bwlgan erlarini qarichma-qarich wlchab chiqdi. Umuman, kontr-admiral 
Butkvoning kuzatishlari, Rossiya h’ukumatiga kelajakda dengizda h’arbiy va 
savdo floti qurish mumkinligini kwrsatdi. Bu reja podsho Rossiyasiga Sirdarё va 
amudarёda h’am kemalar qatnovini ywlga qwyishga va bu bilan Koshg’ar va 
Hindistonga suv ywlini ochib berish imkonini berar edi. 
(B.Ah’medov. 348 bet)