Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

               11.2.20. “Tuh’fat ul-xoniy” 
“Tuh’fat ul-xoniy”(“Xonning tuh’fasi”) ёki “Tarix 
Rah’imxoniy”(“(Muh’ammad) Rah’imxon tarixi”) nomli asar Buxoro xonligining 
1722-1782 yillar orasidagi ijtimoiy-siёsiy tarixini wz ichiga oladi. Uni tarixchi 
olim Muh’ammad Vafoyi Karminagiy (1685-1769 yy.) yaratgan. Tarixchining twla 
nomi Mulla Muh’ammad Vafo ibn Muh’ammad Zoh’ir Karminagiydir. U 
Buxoroning wqimishli va taniqli kishilaridan biridir. Karminagiy nisbasiga 
qaraganda, asli Buxoroning Karmana tumanidan bwlgan. “Ubaydullanoma” 
kitobining muallifi Mir Muh’ammad Amin Buxoriyning shuvoh’lik berishiga 
qaraganda, Muh’ammad Vafoyi Karminagiy Ashtarxoniylardan Ubaydullaxon 
saroyida kitobdor bwlib xizmat qilgan. Fikrimizcha, u Ubaydullaxondan keyin 
taxtga wtirgan Abulfayzxon davrida h’am shu lavozimda turgan. Mulla 
Muh’ammad Vafo Karminagiy “qozi Vafo” nomi bilan h’am mashh’urdir. U 
qozilik lavozimiga yangi sulola-Mang’itlar sulolasining asoschisi Muh’ammad 
Rah’imxon (1753-1759 yy.) zamonida erishgan.  
Muh’ammad Vafo Karminagiy 1769 yili “Tuh’fat ul-xoniy” nomli asarida 
faqat 1722-1768 yil voqealarini wz ichiga olgan qisminigina  ёzib ulgurgan, xalos. 
Uning davomini, yani 1768-1782 yillar voqealarini baёn etuvchi qismini nasaflik 
domla Olimbek ibn Niёzqulibek ёzgan. 
“Tuh’fat ul-xoniy” qofiyali nasr, saj bilan ёzilgan, lekin voqealarning twla 
va keng ёritilishi, ijtimoiy-iqtisodiy, siёsiy, geografik h’amda etnik dalillarga 
boyligi bilan birinchi darajadi manbalar qatorida turadi. Asar Buxoro xonligida 
XVIII asrning 20- yillaridan boshlab kuchayib ketgan iqtisodiy va siёsiy tanglikni, 
ijtimoiy-siёsiy tarqoqlikning kuchaymshm va buning natijasida markaziy davlat 
boshqaruvining zaiflashuvi, mang’it h’ukmdorlarining uluslar va qabilalarni 
bwysundirish maqsadida olib borgan tinimsiz urushlari va buning oqibatida 

---

 
141
kwplab shah’arlar h’amda qishloqlarning vayron etilishi, meh’natkash xalq 
turmushining og’irlashib borishi va uning asosiy sabablarini aniqlashga ёrdam 
berishi mumkin bwlgan daliliy malumotga wta boydir. 
Asarda yana wzbek qavmlari, ulug’lari va ularning ijtimoiy-siёsiy h’aёtda 
tutgan wrni, Ashtarxoniylar va Mang’itlar h’ukmronligi davrida wzbek qwshini va 
mang’itlar davlatining tuzilishi, 1722-1782 yillarda Buxoro xonligining Eron, 
Afg’oniston, Qozoq va Qwqon xonliklari h’amda Koshg’ar bilan olib borgan siёsiy 
munosabatlari h’aqidagi h’am etiborga molik malumotlar kwp uchraydi.  
“Tuh’fat ul-xoniy” asarining qwlёzma nusxalari kwp. Masalan, faqat Sankt-
Peterburg, Wzbekiston, Tojikiston kutubxonalarida undan 23 qwlёzmasi mavjud. 
Asar biron tilga twla tarjima qilinmagan h’am. Asardan kichik bir parcha, yani 
Muh’ammad Rah’imxonning 1747 yili Saraxs atrofida Eron qwshinlari bilan 
twqnashuvi rus tilida 1938 yili elon qilingan, xalos.