“Meyorlashtirish asoslari” fanidan ma’ruzalar matni

9.1-jadval 
Bir xil nomli ish vaqti sarflari yig‘indisi
Indeks 
Ishchining 
harakati 
Shartli 
belgisi 
Davom etishi 
Jami vaqt 
Soat minut 
Soat minut minut 
1.
2.
3.
4.
 
9.2-jadval 
Ish vaqtining xaqiqiy va normativ balansi 
Indeks 
Ish vaqtning sarfi bo‘lish 
turlari 
Xaqiqiy balans 
Normativ balans 
Minut 
prots. 
minut 
prots. 

---

79 
1.
Operativ vaqt 
2.
Ish 
joyiga 
xizmat 
ko‘rsatish vaqti 
3.
Normalashtirilgan 
dam 
olish vaqti 
4.
Ish 
vaqtining 
isrof 
bo‘lishi hammasi 
9.3-jadval 
Shartli belgilar 
Shartli 
belgilar 
Izox 
Indeks 
1 
2 
3 
IB 
Ishning boshlanishi 
IJT 
Ish joyini tayyorlash 
OI 
Operativ ish 
MA 
Mokini almashtirish 
YuIB 
Yuqori ipning uzilishiga barham berish 
PIB 
Pastki ipning uzilishiga barham berish 
IA 
Ipni almashtirish 
BT 
Blokni tuzatish 
T 
Tanaffus 
SO’Z 
So’zlashish 
IK 
Ishni kutish 
MCH 
Mexanikchaqirish 
MR 
Mashinani remont qilish 
IJI 
Ish joyini yigishtirish va boshqalar 
9.4-jadval 

---

80 
Brigada ish vaqti fotografiyasi kuzatuv varaqasi 
Shartli 
belgi 
Ishchining
harakati 
Ishchi 
Ishchi 
Jami 
1 2 3 4 1 2 3 4 
vaqt 
Joriy 
vaqt 
Sarflangan 
vaqt 
Minut 
IKK 
Ishga 
kechikib 
kelish 
IJT 
Ish 
joyini 
tayyorlash 
OI 
Operativ ish 
MI 
Masterning 
instruktaj berishi 
OI 
Operativ ish 
T 
Tanaffus 
OI 
Operativ ish 
T 
Tanaffus 
OI 
Operativ ish 
IK 
Ishni kutish va 
xakazolar 
IJI 
Ish 
joyini 
yig’ishtirish 
9.5-jadval 
Guruh usulida fotografiya qilish kuzatuv varaqasi 
Joriy vaqt Ishchilar 
soa
t 
minut 
Gulomova 
Y. 
Shoislomova 
N. 
Rashidova 
S. 
Raximov 
K. 
Isroilova
J. 
Mus
aeva 
SH. 

---

81 
 
Nazorat uchun savollar: 
1.
Ish vaqti mohiyati, uni fotografiya asosida kuzatish ahamiyati? 
2.
Ish vaqtini fotografiya asosida kuzatish turlari? 
3.
Ish vaqtini individual (yakka) tarzda fotografiya qilish mohiyati? 
4.
Ish vaqtini guruh hamda o‘z-o‘zini fotografiya usullarida kuzatish mohiyati? 
5.
Normativ vaqt me’yorini aniqlash usullari? 
6.
Ish vaqtini fotografiya asosida kuzatish natijalarini qayta ishlash? 
7.
Ish vaqtidan yo‘qotishlarni bartaraf qilish asosida mehnat unumdorligini 
o‘sishini aniqlash? 
8.
Ish vaqtini tahlil qilish tartibi? 
9.
Ish vaqtini fotografiya asosida kuzatish bosqichlari? 
10.
Unumsiz ish vaqtlarini bartaraf qilish yo‘llari? 
 
10-MAVZU.SANOAT KORXONALARIDA MEHNATNI TASHKIL 
ETISHNING MOXIYATI VA AXAMIYATI 
REJA: 
 
10.1.Mehnatni tashkil etishning mohiyati va mazmuni, zarurligi 
10.2.Mehnatni tashkil etish funktsiyalari va yo’nalishlari. 
10.3.Mehnat taqsimoti to’g’risida tushuncha.
10.4.Mehnat kooperatsiyasining mohiyati va turlari. 
 
10.1.Mehnatni tashkil etishning mohiyati va mazmuni, zarurligi. 
 
Ma’lumki, mehnatni tashkil etish («tashkilot») tushunchasining kelib chiqishi 
lotincha organiso-kelishga shaklni ma’lum qilaman degan so’zlar bilan bog’liqdir. 

---

82 
Bu bilan tashkil etish, ayni vaqtda o’zida funktsirg’onal va nazariy jihatlardan
muayyan maqsadga erishish yoki muayyan vazifani tashkil qilish tizimni yaratish
va takomillashtirish sohasida ongli faoliyatning jarayoni va natijasidir. Inson 
faoliyatining barcha sohalarida tashkil etishning roli ana shundan iborat bo’lib, 
bu hol tashkil etishga tadqiqot va ishlanmalar predmeti sifatida e’tiborni jalb
etadi. 
Tashkil etish nazariyasi va amaliyotini mammoalrni ishlab chiqishning ilmiy
yo’nalishlari orasida prakseologiya (yunoncha amaliyot yoki harakat va 
o’rganish, ma’nolarini anglahuvchi so’zlardan) samarali amaliy faoliyat
tamoiyillari va usullari haqidagi fan muhim o’rin egallaydi. 
«Tashkil etish» tushunchasi uni tadbiq etish ob’ektiga ko’ra aniqlanadi. 
Odatda mehnatni ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etish bir-biridan 
farqlashni taqozo etiladi. Bunda ko’p hollarda mehnatni tashkil etish mehnatni 
tashkil etish ishlab chiqarishni tashkil etishning o’zi esa, boshqarish funkiyasi 
deb tushuniladi. Bu tushunchalarni farqlash korxonalarda mutaxasislar tayyorlash 
sohasida qaror topgan amaliyot va tegishli xizmatlarni ajratish bilan bog’liqdir. 
Amaliyotda esa mehnatni tashkil etish bilan birganlikda olib borilgan 
taqdirdagina mehnat samarali bo’lishi mumkin. 
Asosiy e’tiborni odamlarga qaratish korxona manfaatlarini kasitish deb 
tushunilmaydi, chunki faqat odmlargina korxona muvaffaqiyatini ta’minlay 
oladilar. Buni uchun ular barcha kerakli narsalar Bilan ta’min etilgan bo’lishlari 
lozim. 
SHunday qilib, umumiy kategoriya tushunchasi sifatidagi tashkil etishni 
mehnat, shlab chiqarish va boshqarishni tashkil etishga ajratishga an’anviy 
yondashuv eskirib qolgan bo’lib, tushunchalarning real mazmuni va mohiyati 
haqidagi hozirgi tassavvurlarga to’g’ri kelmaydi. Bu tushunchalar mehnat 
faoliyatiga (shu jumladan ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyatiga) ma’lum 
darajada taalluqli bo’lganligi sababli, bu yerda gap aynan mehnat faoliyatini tashkil 
etish haqida, Aniqrog’i, inson ijodkorligining alohida turi bo’lgan tashkilotchilik 
faoliyati haqida, bu ijodkorlki natijasi, inson faoliyatining (shu jumladan, 

---

83 
tashkilotchilik faoliyatlaridagi) innovatsiya, ta’minot, ishlab chiqarish, boshqarish, 
tijorat, xo’jalik, iqtisodiy, ijtimoiy, axbrot tizimlari va boshqa tizimlar haqida 
borishi mumkin. 
Mehnatni tashkil etishdagi yo’nalishlarning ko’pligi mehnatning naqadar 
murakkab jarayon ekanligini bildiradi. Bunda mehnatni tashkil etishning asosiy 
vazifalariga, ya’ni uning iqtisodiy, psixofiziologik va ijtimoiy vazifalariga amal 
qilinishi lozim. 
Iqtisodiy vazifalar texnikaning mavjud darajasida mumkin qadar maksimal 
mehnat unumdorligiga erishishdan iborat. 
Psixofiziologik vazifalar, sog’lom mehnat sharoitini ta’minlab berishdan, 
mehnatkashlar ish qobiliyatini saqlab qolish va davom ettirishdan iborat. 
Ijtimoiy vazifalar mehnatni asta sekin kishining birinchi hayotiy ehtiyojiga 
aylantirishdan iborat. Bu vazifalarning hammasi kompleks hal qilinishi lozim. 
Insonning mehnat faoliyati uning eng muhim hayotiy sharoitlariga bog’liq. 
Shuning uchun mehnatni ilmiy tashkil qilish vazifalari inson tarixida hosil qilgan 
bilim va tajribalar asosida hal qilinadi. 
Mehnat jarayoni asosiy ommillarining xarakteri va mazmuni qandayligiga 
qarab mehnatni tashkil etishning asoslari quyidagicha bo’linadi: iqtisodiy-ijtimoiy 
asoslar, texnik-texnologik asoslari, psixologik asoslari. 
Mehnatni tashkil etishning ijtimoiy-iqtisodiy asoslari. Mehnatni ilmiy tashkil 
qilish asosiy iqtisodiy qonuni va mehnat unumdorligining o’sish qonunini, va 
mehnatga qarab taqsimlash qonunini amalga oshiradigan asosiy vositalaridan biri 
bo’lib xizmat qiladi. 
Mehnatni ilmiy tashkil qilishga iqtisodiy talablar bilan birga ijtimoiy talabalr 
ham asos bo’ladi. Mehnatni taqsimlash va kooperatsiyalashning ratsional 
shakllarini tanlash, ish joylari va mehnat sharoitini takomillashtirish, mehnatni 
qiziqarliroq, ijodiyroq qilishga, uni birinchi hayotiy ehtiyojga aylantirishga 
yordam beradi. 
Mehnatni tashkil etishning texnik texnologiya asoslari. Mehnat jarayoning 
mazmuni va uning tashkil etilishi ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasining 

---

84 
harakteriga bog’liq. Mashinalar konstruktsiyasining takomillashuvi ham mehnatni 
tashkil qilishda o’zgarishlarga olib keladi. Bunda ba’zi bir xil kasblar kerak 
bo’lmay qoladi, ba’zilarda esa kasb vazifalari o’zgaradi. 
Texnikadan to’la foydalangan va mehnatni shu texnikaga qat’iyan monand 
ratsional tashkil qilgan taqdirdagini ishlab chiqarish yuksak samarador bo’lishiga 
erishiladi. Ravshanki, bunday vazifani hal qilish aniq texnikani ham mehnatni 
ilmiy tashkil qilishni ham bilishni talab etadi. Mashinalar esa ish vaqtini ham, 
odam energiyasini ham tejashni nazarda tutib, odamning imkoniyati, xizmat 
ko’rsatish qulay bo’lishini hisobga olib tuzilgan bo’lish kerak. 
Mehnatni tashkil etishning psixofiziologik asoslari. Mehnat unumdorligini 
yuksak bo’lishini ta’minlash uchun mehnatkashlar salomatligi va ish qobiliyati 
saqlanib turadigan sharoit yaratilishi kerak. Shuning uchun mehnatni ilmiy tashkil 
qilish uslublarini ishlab chiqishda mehnat fiziologiyasi va psixoologiyasi, 
sanitariyasi va gigiyenasi, ergonomika, injenerlik psixologiyasi, ishlab chiqarish 
estetikasi sohasidagi ilmiy yutuqlarga tayanib ish ko’riladi. Odam o’zining kasb 
vazifalarini bajarayotganda uning organizmidagi ro’y beradigan psixofiziologik 
jarayonlarni o’rganish mehnat qilish, hunar o’rganish usullarini takomillashtirish, 
mehnat qilish, dam olish, tashqi muxit sharoitlarini ratsionallashtirish uchun ilmiy 
asoslangan amaliy takliflar tavsiya etish imkoniyatini beradi. Mehnat psixologiyasi 
va fiziologiyasi tadqiq etadigan jismoniy energiya sarfini me’yorlash va uni 
o’lchash usullari bo’lmay turib, mehnatni ilmiy tashkil qilishning, mehnatni 
me’yorlash va rag’batlantirish singari muhim yo’nalishlari chinakkam ilmiy asosda 
bo’la olmaydi. Bu soxada ko’p ilmiy ishlar qilinish kerak.