Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

Uchinchisi  —  istisno  qonuni 
nozidlik  qonunining  mantiqiy 
davomi bolib,  fikrning to liq  mazmunini qamrab olib,  bayon qi­
lingan  ikki  zid  fikrdan biri  chin,  boshqasi  yolg‘on,  uchinchisiga 
o‘rin yo‘q ekanligini ifodalaydi.
Bu  qonun  fikrlar  o‘rtasidagi  zid  munosabatlarni  ifodalaydi. 
Agarda  zid  munosabatlar  fikrning  toliq  mazmunini  qamrab 
olmasa,  ikki  zid  belgidan  boshqa  belgilarning  ham  mavjudligi 
ma’lum  bolsa,  unda  «Uchinchisi  —  istisno»  qonuni  amal  qil- 
maydi.
Istisno  qonuni quyidagi holatlarda  qollanadi:
1.  Alohida  olingan  yakka  buyumga  nisbatan  bir  xil  vaqt  va 
munosabat doirasida o‘zaro zid fikr bildirilganda.  Masalan:
Toshkent  — 0 ‘zbekistonning poytaxti.
Toshkent  — 0 ‘zbekistonning poytaxti emas.
2.  Son va sifatiga ko‘ra o‘zaro zid mulohazalar bayon qilingan- 
da, buyum va hodisalarning sinfi haqida tasdiqlab bayon qilingan 
mulohaza bilan, shu sinf buyum va hodisalar  ning bir qismi haqi­
da inkor etib bayon qilingan mulohazalardan biri chin,  ikkinchisi 
yolg‘on,  uchinchisiga o‘rin bolmaydi.
207

---

Masalan:
Hamma san’atkorlar qo‘shiqchidir.
Ba’zi san’atkorlar qo'shiqchi emas.
Bu  ikki  mulohaza  bir  vaqtda  chin  ham,  yolg‘on  ham  bola 
olmaydi.  Ulardan biri  (Ba’zi san’atkorlar qo'shiqchi emas)  albatta 
chin,  ikkinchisi yolg‘on,  uchinchi mulohazaga o‘rin yo‘q.
Demak,  Uchinchisi  — istisno  qonuni:
1.  Ikki zid yakka mulohazalarga  nisbatan.
2.  Umumiy  tasdiq  va juziy  inkor  etuvchi  mulohazalarga  nis­
batan.
3.  Umumiy inkor va juziy tasdiq mazmunidagi mulohazalarga 
nisbatan qollanadi.
«Uchinchisi  —  istisno»  qonunida  ham,  nozidlik  qonunidagi 
kabi  vaqt,  munosabat,  obyekt  aynanligiga  rioya  etish  shart,  aks 
holda bu qonun  o‘z kuchini yo‘qotadi,  fikrning izchilligiga zarar 
yetadi va mantiqsizlikka yo‘1  qo‘yiladi.
«Uchinchisi — istisno» qonuni,  boshqa mantiqiy qonunlar sin- 
gari,  ziddiyatli  mulohazalarning  chin  yoki  yolg‘onligini  aniqlab 
berolmaydi. Buning uchun voqea va hodisalarning rivojlanish qo- 
nuniyatlarini bilish  talab  qilinadi.  Inson  o‘z  bilimlariga  asoslan­
gan holda  o‘2aro zid mulohazalardan qaysi biri chin yoki yolg‘on 
ekanligini aniqlaydi.  Bu qonun o‘zaro zid mulohazalar bir vaqtda 
chin bolmasligini tasdiqlaydi.