Mexanizatsiyalash m u h a n d isl a r iin st it u t I

©   « 0 ‘zbekiston  faylasuflari  m illiy jamiyati»  nashriyoti,  2018.

---

MUQADDIMA
Muhtaram kitobxon!
Mana,  siz  «Falsafa»  fanini  o‘rganishga kirishdingiz.  «Bu  qanday 
fan?»,  «U nimalar haqida bahs yuritadi?» degan savollar bilan ushbu 
kitobni  ochdingiz.  «Falsafani  nima  uchun  o‘rganish  lozim?»,  «Un- 
dan  olingan bilimlarni  hayotda  qo‘llash  mumkinmi?»  kabi  savollar 
ham xayolingizdan o‘tgan bolishi mumkin.
Haqiqatan  ham,  falsafa  qanday  fan?  Uning  mazmun-mohiyati 
nimadan  iborat?  Bu  fanni  o‘rganish  insonga  nima  beradi?  Keling, 
birgalikda ushbu  savollarga javob topishga harakat qilaylik.
Avvalo,  ta’kidlash joizki,  insoniyat  yaratgan  ma’naviy  boyliklar 
orasida falsafa ilmida to‘plangan hikmatlar xazinasi, atoqli allomalar 
merosi,  ularning  asarlari,  g‘oya va ta’limotlari  muhim  o‘rin tutadi. 
Har bir davrning buyuk donishmandlari o‘z yurti va xalqining tafak- 
kuri,  ruhiyati  hamda  orzu-intilishlarini  falsafiy ta’limotlarida  ifoda 
etganlar, jamiyat farovonligi va millat ravnaqi uchun xizmat qiladi­
gan  yuksak  g‘oyalarni  o‘rtaga  tashlaganlar.  Xalqni  buyuk  maqsad- 
lar sari yetaklovchi bunday g‘oyalarning muayyan davr mafkurasiga 
aylanishida falsafiy bilimlar katta ahamiyat kasb etadi.
Shu bilan birga, har qanday zamonda ham insoniyat mavjud ekan, 
olam  va  odam  qanday  qonuniyatlar  asosida  yashaydi,  o‘zgaradi  va 
taraqqiy  etadi,  degan  savollarga  javob  izlaydi.  Umrning  mazmuni 
nimadan  iborat,  avlodlar  ortidan  avlodlar  kelib-ketaverishida  qan­
day  ma’no  bor  kabi  masalalar  ham  barchani  o‘ylantiradi.  Ehtimol, 
o‘zingiz  ham shu  singari bir-biridan murakkab  savollarga duch  kel- 
gansiz,  ularga javob  izlagandirsiz?  Bu  masalalar  haqida  kimlar  bi- 
landir fikr almashib, bahslashgingiz ham kelar?  Falsafa ana shunday 
masalalar  bilan  shug‘ullanadi.  U  nihoyatda  qadimiy  fan.  Olam  va 
odamlar o'rtasidagi munosabatlar,  inson qadri va umrning mazmu­
ni,  dunyodagi  o‘zgarishlar,  O£zaro  aloqadorlik  va  bogliqlik  hamda 
taraqqiyot masalalari falsafaning  asosiy mavzulari hisoblanadi.
Ayni  paytda  ko'pchiligimiz  «Inson  — Yaratganning  mo‘jizasi, 
olamning gultoji,  tiriklikning eng buyuk qadriyatidir»,  degan fikr­
ga  o'rganib  qolganmiz.  Har  bir  kishiga  umr  bir  marta  ato  etili- 
shi,  avlodlar  ortidan  avlodlar  kelishining  abadiyat  qonuni  ekan­
ligi  ham  barchamizga  ayon.  Shunday  ekan,  hayotning  ma’nosi 
va  umrning  mazmuni  nimadan  iborat?  Sermazmun  va  baxtli  ya-
3

---

shashning  barchaga  mos  keladigan  hammabop  modeli,  maxsus 
usullari  bormi?  Nima  uchun  ba’zi  insonlarning  hayoti,  faoliyati 
boshqalarga  namuna,  ibrat  bo‘ladi-yu,  boshqalardan  tuzukroq  iz, 
biror-bir yaxshilik ham qolmaydi?  Falsafaning azaliy muammolari 
bo‘lgan bu  kabi  savollarga javob  topish  uchun  o‘z  umri va  salohi- 
yatini  bag‘ishlagan  ne-ne  buyuk  zotlar  mutafakkirlar,  allomalar 
o‘tganlar.
Bunday  masalalar  yechimini  topishda  falsafiy  tafakkur  uslu- 
bining  boshqa  soha  bilimlaridan  farqi  va  samaradorligi  ma’lum. 
Falsafiy  bilimlardan  bexabar,  undan  yiroq  bo‘lgan  inson  tevarak- 
atrofdagi,  jamiyatdagi,  narsa-hodisalardagi,  tabiatdagi  o‘zgarishlar, 
yangilanishlarning  asosan,  tashqi  tomonini  sezgi  a’zolari  vositasida 
idrok qiladi.  Lekin, nima uchun bu hodisa sodir bo‘ldi? Nima uchun 
aynan  shunday  holatda,  aynan  shu  vaqtda  va  makonda  ro‘y  berdi? 
Bu tasodifiy hodisami yoki zaruriymi? Yoqealar rivoji qanday davom 
etadi?  Kelajakda qanday o‘zgarishlarga olib keladi?  kabi savollar us- 
tida bosh qotirmaydi.  Ushbu savollarga javob berishga imkon yarata- 
digan  falsafiy bilimlar esa odamni fikrlashga majbur qiladi,  olam va 
yashash sirlarini anglashga yordam beradi.
Qolaversa,  biz  yashayotgan  olam turli-tuman  darajada  yaralgan: 
jonsiz  narsalar,  o‘simliklar  va  hayvonot  dunyosi,  kishilik jamiyati. 
Tashqaridan  qaraganda  bular  har  qaysisi  o‘z  qonun-qoidalariga  ega 
bo‘lgan alohida bir sistemalardir. Ammo bularni yaxlit bir tizim sifa­
tida bog‘lab turuvchi, o‘zaro taqozo qiluvchi qandaydir bir bog‘liqlik, 
sababiyat, qonuniyat mavjudmi? Narsa-hodisalarning ichki, tub mo­
hiyatini bilish mumkinmi? Va bu bilimning xolis,  obyektiv ekanligi- 
ga kim kafolat beradi?  Shu va shu kabi savollarga javob berish uchun 
ham  falsafiy  bilimlar  yordamga  keladi,  albatta.  Falsafadan  boshqa 
bilim sohalari yordamida bu  savollarga javob  berish biroz  mushkul- 
lik tug‘dirishi mumkin.
Alohida  ta’kidlash  joizki,  juda  ko‘plab  tabiatshunoslar,  adabi­
yot,  san’at  va  boshqa  ijtimoiy  sohalar  vakillari,  matematik,  fizik, 
injener  olimlar  faoliyatida  voqea-hodisalardagi  o‘zgarishlarning  sa- 
babini,  o‘zaro  aloqadorligini  va  ta’sirini  ilg‘ay  olishdek  yetuk  fal­
safiy tafakkur va  mushohada  namoyon bo‘ladi.  Narsalarning  tashqi 
tomoni,  ko‘rinishi  emas,  balki  uning  ichki  tub  mohiyatiga  yetish, 
o‘zgarishining  sababini  aniqlash  hamda  kelajagi  to‘g‘risida  fikrlar
4

---

bildirish falsafa mutaxassisi bo‘lmagan ko‘pchilik olimlarga ham xos 
fazilatlardir.
Lekin  shu  narsa  aniqki,  falsafiy  bilimlar  insonni  hayotda  o‘z 
o‘rnini  topishi,  tom  ma’noda  o‘z  e’tiqodiga,  fuqarolik  pozitsiyasiga 
ega  bo‘lishida,  maqsadiga  erishishida  beqiyos  rol  o‘ynaydi.  Albatta, 
faylasuflar olamni xilma-xil izohlaydilar, har bir kishining hayoti ham 
turlicha  kechadi.  Bu  boradagi  eng  asosiy  masala,  umrni  mazmunli 
o'tkazish,  yaxshi nom qoldirish,  el-yurt koriga yarab,  odamlarga doi- 
mo kerak bolib yashash tuyg‘usini o‘ziga saodat deb bilishdir.
Shu bilan birga, hayotda yuz berishi mumkin bo‘lgan muammo- 
larga  falsafiy  munosabatda  bolib,  ularning  yechimini  topishga 
harakat  qilish  umrni  mazmunli  o‘tkazishda juda  muhim  ahami­
yat  kasb  etadi.  Afsuski,  bu  borada  oddiy  tilda  yozilgan  falsafiy 
qo‘llanmalar,  xalqchil  kitoblar hali ham yetarli  emas.
Odatda,  mutaxassis  bolmagan  ba’zi  kishilar  falsafani  eng  qiyin 
va  eng  mavhum  fan  deb  hisoblaydilar.  Buning  sababi  nimada?  Bu- 
ning boisi  shuki,  falsafa  ko‘p  yillar mobaynida  oddiy va  ravon  tilda 
tushuntirilmas,  aksincha,  turli qonun va qoidalar,  xilma-xil ta’limot 
va  g‘oyalar  majmuyidan  iborat  murakkab  bir  fan  sifatida talqin  eti- 
lar  edi.  U  yoki  bu  falsafiy  qoida  nega  kerak,  ularni  o‘rganishning 
qanday  ahamiyati bor,  muayyan  faylasuf aynan biror-bir g‘oya  yoki 
ta’limotga  ko‘proq  ahamiyat  berganining  sababi  nimada,  nima 
uchun  uning  qarashlarida  aynan  ana  shu  muammo  ustuvor boldi, 
degan  masalalar  ko‘p  hollarda  nazardan  chetda  qolar  edi.  Falsafa 
tarixiy voqelik  bilan  boglab  tushuntirilmas,  falsafiy  ta’limotlar  o‘z 
asoschilari hayotining uzviy qismi  ekani yoddan chiqarilar edi.
Oqibatda  nima  bolar  edi?  Falsafa  mutaxassisi  bolmagan  tala- 
balarning  nihoyatda oz  qismigina bu  fanning  asl  mohiyatini  tushu- 
nib  olardi,  xolos.  Aksariyat  yoshlar  esa,  falsafa  olamiga  kirib  bora 
olmasdan,  go‘yoki  katta  shahar boshlanadigan joyda  qolib  ketardi. 
Kun  sayin  chuqurlashib,  fan  sirlarini  bor  murakkabligicha  tushun- 
tirishda  davom  etayotgan  o‘qituvchi  sanoqli  talabalar  bilan  birga 
o‘sha  shaharga  kirardi,  ko‘chalar,  mahallalarni  — falsafa  dunyosini 
kezishda  davom  etardi.  Lekin  qolgan  talabalar  esa  bu  xazinadan 
bebahra bolib,  shaharga  kirmasdan  o‘tadigan  aylanma yoldan bo- 
rishga  majbur bolar va  shu tariqa  falsafaning  mohiyatini  durustroq 
tushunmay,  diplom olardi hamda amaliyotga ketardi.
5

---

Bundaylar nazarida falsafa tushunarsiz,  mavhum va ortiqcha fan 
bo‘lib  qoladi,  faqat  baho  olish  uchun  yodlangan  qonun  va  qoidalar 
tez  orada  unutiladi.  Ularda  falsafa  qonunlarini  hayotga  tatbiq  etib 
bolmaydi,  bu  —  foydasiz  bilim  sohasi,  binobarin  uni  o‘rganishga 
ketgan  vaqt  bekorga  o‘tdi,  degan  alamli  qarash  shakllanib  qoladi. 
Agar  falsafadan  bilim  beruvchi  o‘qituvchining  o‘zi  ham  bu  sohani 
bir  mahallar  chetlab  o‘tgan  sobiq  talabalardan  biri  bo‘lsa,  masala 
yanada chigallashadi.
Aslida,  falsafaning  asosiy  vazifasi  inson  ongida  ezgu  intilishlar, 
yuksak ma’naviy qadriyatlarga mos dunyoqarashni shakllantirishdan 
iborat.  Bunday dunyoqarash biron-bir g‘oyani zo‘rlab singdirish yoki 
quruq yod oldirish orqali emas, balki ishontirish,  xilma-xil fikrlarni 
o‘rtaga  tashlash,  muhokama  qilish,  zarur  tushuncha,  tamoyillarni 
aniqlash jarayonida shakllanadi va rivojlanadi.
Ana shularni hisobga olgan holda,  mazkur kitobda quyidagilarga 
alohida e’tibor qaratildi:
—  falsafani  jahon  madaniyati  va  sivilizatsiyasining  muhim 
tarkibiy qismi sifatida o‘rganish;
—  falsafiy  g'oyalar,  muammolar,  oqim  va  yo‘nalishlarni  tavsif- 
lashda umuminsoniy va milliy qadriyatlarning uyg‘unligi tamoyiliga 
amal qilish;
— har bir  rrtavzuni  istiqlol va  0 ‘zbekistonda  amalga  oshirilayot­
gan tub  o‘zgarishlar bilan uzviy bogliq holda tushuntirish.
Biz  bu  jarayonda  biror-bir  g‘oya,  oqim,  yo‘nalish  yoki  falsafiy 
ta’limotni  mutlaqlashtirib,  boshqalarining  ahamiyatini  kamsitish 
fikridan  yiroqmiz.  Aksincha,  maqsadimiz  ularning  barchasini 
xolis  talqin  etish,  talabalarda  falsafa  fani,  xilma-xil  falsafiy 
oqimlar,  atoqli  faylasuflar va  ularning  ta’limotlari  haqida to‘g‘ri  va 
xolisona tasawurni shakllantirishdan iboratdir.
6

---