Mexanikali’q o’lshew u’skeneleri

Shtangencirkul
Detallardi’n’ o’lshemlerin millimetrdin’ onnan bir u’lesi shekem ani’qli’qqa deyin o’lshew ushi’n shtangentsirkul qollani’ladi’. shtangentsirkuldi’n’ tiykarg’i’ bo’limi santimetr ha’m millimetrlerge bo’lingen (ha’r bir bo’lim 1 mm ge ten’) si’zg’i’sh. ju’da’ u’lken ani’qli’q talap qi’li’nbaytug’i’n uzi’nli’qlardi’ o’lshewde qollani’latugi’n a’sbap (5 - su’wret).

5- su’wret
Oni’n’ bir ushi’nda B tisi bolg’an ha’m millimetrlerge bo’lingen A metall si’zg’i’shtan ibarat boli’p, onda masshtab boylap qozg’ala alatug’i’n ha’m C nonius penen ta’minlengen D formag’a iye ramka bar. Bul ramkani’ bir halg’a keltirip, E vint penen bekkemlep qoyi’wi’mi’z mu’mkin. Tisler bir-birine ti’g’i’z tiyip turg’anda noniusti’n’ noli masshtab noline tuwri’ kelip turadi’. B tis o’lshenetug’i’n denege tayani’sh boli’p xi’zmet etedi. Denelerdin’ ishki o’lshemleri eki tistin’ FF bo’limleri menen, teren’ligi bolsa K sterjen menen o’lshenedi. Tiykari’nan bir ushi’nda B,F ayaqshasi’ bolg’an ha’m en’ kishi bo’leginin’ ani’qli’q da’rejesi bolg’an tiykarg’i’ shkala, ol boylap qozg’ala alatug’i’n D, F ayaqshag’a iye bolg’an c noniustan ibarat. Shtangencirkul ja’rdeminde denelerdi o’lshewdi 0,1 mm-den, 0,025 mm- ge shekem ani’qli’qta o’lshew mu’mkin. O’lsheniwi kerek bolg’an dene, b-d ayaqlar arasi’na (5–su’wret) e vint ja’rdeminde bekkemlenedi. f - f ayaqshalar bolsa, ishki si’zi’qli’ shamalar (truba diametrleri)di’, k - teren’liklerdi o’lshewde qollani’ladi’. Esaplaw to’mendegishe ori’nlanadi’:
L= +
- tiykarg’i’ shkalani’ en’ kishi bo’limi ma’nisi mm esabi’nda.
- tiykarg’i’ shkaladag’i’ bo’limler sani’.
n - noniusdag’i’ bo’limlerdin’ uli’wma sani’.
k - tiykarg’i’ shkaladag’i’ bo’limler menen u’stpe–u’st tu’sken nonius shkalasinin’ tsifri.
Mikrometr
Mikrometr ja’rdeminde detallar o’lshemlerin shtangentsirkulge sali’sti’rg’anda u’lkenirek ani’qli’q penen o’lshew mu’mkin. si’mlardi’n’ diametrin, juqa plastinkalardi’n’ qali’n’li’g’in ha’m basqa kishi denelerdin’ si’zi’qli’ o’lshemlerin u’lken ani’qli’q penen o’lshewge xi’zmet etiwshi noniusli’ a’sbap (6-su’wret). Sonday-aq, bul a’sbap ba’zi-bir o’lshew quri’lmalar (mikroskop, optikali’q truba ha’m basqalar)di’n’ tiykarg’i’ bo’limin quraydi’. Mikrometrlerdin’ o’lshew segaralari’ 0-25 mm, 0-75 mm, 0-600 mm boladi’’.
Mikrometrdin’ ko’rinisi diskige uqsag’an boli’p, o’lshenetug’i’n predmet bul diskinin’ vint – sterjeni ha’m tayani’shi’ arasi’na vint penen qi’si’p qoyi’ladi’. Vinttin’ adi’mi’, a’dette 1 mm yamasa 0,5 mm boladi’’. A vinttin’ sterjenge C baraban kiygizilgen boli’p, bul barabanni’n’ si’rti’nda 50 yamasa 25 bo’limli shkala bar.




6 – su’wret 7- su’wret
Vintti tayani’shqa tiygizip qo’yganda baraban shkalasi’ni’n’ nol si’zi’g’i’ si’zi’qli’ shkala (D) ni’n’ noline tuwri’ kelip turadi’. Si’zi’qli’ o’lshemleri o’lshenetug’i’n predmetti vint penen oni’n’ qasi’ndag’i’ tayani’sh arasi’na qo’yi’p, vint predmetke tiygenshe buraladi’. Si’zi’qli’ shkaladan millimetrler, baraban shkalasi’nan bolsa, millimetrdin’ ju’zden bir u’lesleri tabi’ladi’. Na’tiyje barabandag’i’ shkalalar arqali’ to’mendegishe esaplanadi’:
L= +
- barabanni’n’ jiyegine shekemgi bolg’an arali’q.
k - shkaladag’i’ bo’limler sani’.
- shkaladag’i’ en’ kishi bo’liminin’ ma’nisi mm esabi’nda.
n - baraban shkalasi’ni’n’ uli’wma sani’.