Mexanik harakat haqida

Markazga intilma kuch

76­rasm. Aylanma harakatda sharchaga ta’sir etayotgan kuchlar
Aylana bo‘ylab bir xil tezlik- da harakat qilayotgan jismning chiziqli tezligi turli vaqtda turli yo‘nalishga ega bo‘lganligi sa- babli jism tezlanishga ega bo‘la- di. Bunday tezlanishni markazga intilma tezlanish (a_i) deb atagan

edik. m massali sharcha R uzunlikdagi ipga bog‘langan holda υ chiziqli tezlik bilan aylantirilayotgan bo‘lsin (76-rasm), bunda sharcha olgan a_i markazga intilma tezlanishi quyidagicha ifodalanishini bilamiz:

=
_υ2
a_{i R}
^. (1)

Jism harakatidagi har qanday tezlanishni faqat kuch yuzaga keltiradi.
Aylanma harakatda tezlanish qanday kuch ta’sirida sodir bo‘ladi?
Aylanma harakatda tezlanish jismning aylanish markaziga yo‘nalganligi- ni bilamiz. Aylanma harakatda jismga ta’sir etayotgan kuch ham tezlanish yo‘nalishida, ya’ni aylanish markaziga intilgan bo‘ladi. Demak, jism aylan- ma harakat qilishi uchun unga doimo aylana markaziga yo‘nalgan kuch ta’sir etib turishi kerak ekan. Agar bu kuch bo‘lmasa, jism yana to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini davom ettiradi. Jismni aylanma harakat qildiruvchi kuch markazga intilma kuch deb ataladi va uni F_i bilan belgilaymiz. Nyu- tonning ikkinchi qonuniga binoan F_i = ma_i ekanligidan:
_{F =} ^mυ2 ^. (2)
i _R

Ipga bog‘langan sharchani aylantirganimizda biz unga iр orqali ta’sir eta- miz (76-rasm). Ip sharchani F_i kuch bilan markazga tortib turadi. Sharchaning chiziqli tezligi υ aylanaga urinma, ya’ni markazga intilma kuchga perpendikul- yar ravishda yo‘nalgan bo‘ladi.

Markazdan qochma kuch

Nyutonning uchinchi qonuni aylanma harakat uchun ham o‘rinlidir. Aylanma harakat qilayotgan sharchaga ta’sir etayotgan markazga intilma kuchga miqdor jihatdan teng va unga qarama-qarshi yo‘nalgan kuch mavjud. Bu kuch markaz­ dan qochma kuch deb ataladi.
Markazdan qochma kuch F_q markazga intilma kuch F_i kabi quyidagicha ifo-

dalanadi:


F_q =
mυ² _.
R

(3)

Markazdan qochma kuch formulasi markazga intilma kuch formulasi bilan
bir xil, lekin ular qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi. Ya’ni:

→
F_i =
→

–
F_q (4)

Chelakchaning yarmigacha suv solib, uni boshimiz uzra tez aylantirgani- mizda, suv to‘kilmaydi. Aylanma harakat qilayotgan chelakcha va suvga ta’sir qiluvchi markazdan qochma kuch tufayli suv aylana markazidan qo- chadi, ya’ni idish tubiga qarab harakat qiladi, buning natijasida u to‘kilmay- di. Markazdan qochma kuchning mavjudligidan turmushda foydalaniladi. Masalan, yuvilgan kiyim maxsus quritish barabaniga solinib, katta tezlik bilan aylantiriladi. Markazdan qochma kuch ta’sirida kiyimdagi suv zarra- chalari barabanning to‘r shaklidagi devorlaridan otilib chiqib, kiyim quriydi. Shuningdek, sut separatori yordamida sutdan qaymoq ajratib olinadi. Bunda separator barabani katta tezlikda aylanishi natijasida uning ichidagi sut ikki qismga ajraladi. Markazdan qochma kuch ta’sirida og‘ir yog‘siz sut chiqib ketadi va maxsus idishga yig‘iladi. Baraban markazida esa yog‘li yengil sut (qaymoq) qoladi.