Metrologiya va elektr

9.1-masala.  O’lchash  asbobi  sifatida  ichki  qarshiligi 
  
 
  bo’lgan 
magnitoelektrik  voltmeterdan  foydalaniladi.  O’lchagich  manbaining  kuchlanishi 
  
 
;  o’zgartgichning  to’la  qarshiligi 
 
 
; o’raladigan sim o’tkazgichning materiali 
konstanta  (solishtirma  qarshiligi  ρ=0,5  Om*
   
 
/m),  manganin  (ρ=0,46 
Om*
   
 
/m)  yoki  nixrom  (ρ=1,1  Om*
   
 
/m)  chulg’amdan  o’tadigan  tok 
zichligi 2; 2,5 va 3 A/
  
 
. 
Quyida rezistorli o‘zgartgichga tegishli ba’zi bir hisoblashlarni keltiramiz: 
Yechish: Chulg’am sim-o’tkazgichlar diametri aniqlanadi. 
                                                      
101
 Truls Norby. Electrical measurements. University of Oslo. Norway. 2010. (2-adabiyot, 112-bet) 

---

134 
 
d>2
√  
 
       
 
   
 
    
 
 
 
(1) 
misol  uchun 
 
 
     V,   
 
=7,5  kOm; 
 
 
=3  A/
  
 
,  bunda  (1)  ifoda  bo’yicha 
hisoblashlar  d
 0,75 mm ko’rsatadi. Jadvallardan yalang’ochlangan diametri d va 
izolyatsiyalangan  (d=0,08  mm)  yoki  izolyatsiyalanmagan  (
 
 
=0.095  mm) 
o’tkazgichni eng yaqin bo’lgan katta diametri bo’yicha tanlab olamiz.
102
 
Tanlab  olingan  sim  diametri  bo’yicha  simning  umumiy  uzunligi  L  va 
chulg’amning o’ramlar soni aniqlanadi. 
     
 
     ;          
 
 
bunda q-simning kesim yuzasi 0.25 
  
 
. 
Agar  chulg’am  misol  uchun  nixrom  simdan  (ρ=1,1  Om*
   
 
/m) 
chulg’amning  ishchi  uzunligi  (suriladigan  dastakning  maksimal  uzunligi)  misol 
uchun  80  mm  bo’lsa  ,  u  holda  L=34.272  m  va  o’ramlar  soni  n=842  bo’ladi.  Bir 
o’ramning uzunligi 
 
 
           
Masala  shartiga  ko’ra  ikki  turdagi  o’lchamlarni  aniqlash  lozim.  Yassi 
plastinkasimon  karkasning  balandligi  H  va  silindrsimon  karkasning  diametri 
 
 
                 material (misol uchun tekstolit) qalinligi b ma’lum. 
Agar karkas balandligini soddalashtirgan holda aniqlansa, H=0.5
 
 
 , diametri D esa  
 
 
 
 
 
   
 
 . 
9.2-rasmda  b=1.5  mm,  H=18.9  mm  va  diametri 
 
 
 12.9  mm  bo’lgan 
reostatli o’zgartgichlarning eskizi tasvirlangan .  
Reostat  o’zgargichning  xarakteristikasidan  biri  bu  nog’orasimon  statik 
xarakteristikasidir .Uni quyidagicha hisoblab olish mumkin 
 
  
   
 
  , V/o’ram 
ya’ni, 
 
  
 
   
 
          
 
                               
Reostat  o’zgartgich  potensiometrik  sxema  bo’yicha  ulangan  9.1-rasmdagi 
sxema  qarshiliklari 
 
 
     
 
   
 
  va  manba  kuchlanishi 
 
 
  ma’lum  deb  sxema 
                                                      
102
 N.V. Raghavendra, Krishnamurthy. Engineering metrology and Measurement. Stanford University Press, / 2013. 
(3-adabiyot, 82-bet) 

---

135 
 
shaxobchalaridagi  toklarni  aniqlash  mumkin,  keyin  esa  voltmetr  o’lchaydigan 
kuchlanish hisoblanadi: 
 
 
     
 
 
{             }
    
bunda 
   
 
 
 
 
         
  
 
        
 
      
 
9.2-rasm. Reostatli o’zgartgichlarning turli konstruksiyalari 
Koeffitsiyent 
   ga  noldan  birgacha            qadam  berib   
 
  hisoblab 
 
 
        bog’lanish  grafigini  aniqlaymiz.  Hisoblanganlar  bo’yicha  9.1-rasmda 
grafik tasvirlangan.
103
 
Siljish o’lchagichining sezgirligi quyidagicha hisoblanadi: 
     
 
 
      
 
    {             }
 
 
Siljish  o’lchagichining  statik  harakteristikaning  shuntlovchi  qarshilik 
 
  
tasiridagi absolyut xatoligi quyidagicha aniqlanadi:
  
 
   
   
   
  
, 
Bunda 
 
   
-voltmetr  ko’rsatishi; 
 
  
   
 
    bo’lganda potensiometrdagi 
voltmeter ko’rsatishi. 
                                                      
103
 Metrology. Measurement/ Anand K Bewoor - New Delhi: India, 2009. (1-adabiyot, 105-bet) 

---

136 
 
Hisoblash  natijalari  9.1-jadvalda  keltirilgan.  Uning  grafigi  9.3-rasmda 
tasvirlangan.  
9.1-jadval 
m 
0 
0.2 
0.4 
0.6 
0.8 
1 
 
 
    
0 
14.3 
25 
37.5 
57.1 
100 
        
1.25 
0.7 
0.68 
0.93 
1.66 
4.38 
  
 
 
0 
5.7 
15 
22.5 
22.9 
0 
 
9.3-rasm. Reostatli siljish o’zgartgichi dastasining holati bo’yicha chiqish kuchlanish 
 
 
, 
sezgirlik S va nochiziqlik xatoligi δ ning grafiklari. 
 
Nochiziqlikning  keltirilgan  xatoligi 
 
 
,  ma’lumki,  absolyut  xatolikni 
potensiometr qismlaridagi maksimal kuchlanish nisbatiga teng: 
 
 
 
  
 
 
 
        
Bu tenglamaga 
  
 
 ifodani qo’yib, ma’lum o’zgartirishlardan so’ng quyidagi 
hisoblash formulasini hosil qilamiz: 
 
 
   
  
 
       
             
        
 
 
       bog’lanishni mazkur misol uchun hisoblash natijalari ham 9.1-jadvalda 
keltirilgan. Ularning tahlili ko’rsatadigan nochiziqlik xatoligi nihoyatda katta. Buni 
bartaraf etish uchun 
 
 
   
  
 ya’ni 
      bo’lishini ta’minlash lozim bo’ladi. Bu 
holda  maksimal  xatolik  nuqta 
         da  bo’ladi.  Uning  son  qiymati  quyidagi 
formula orqali hisoblanadi: 
 
 
 
  
     
 100% 

---

137 
 
Shu  munosabat  bo’yicha  ruxsat  etilgan  xatolik 
 
    
   hamda  berilgan   
 
 
bo’yicha voltmeter qarshiligini aniqlash mumkin: 
 
 
   
 
              
    
     
    
 
Aytaylik 
 
    
 1% dan oshmasligi uchun ko’rilayotgan misolda voltmetrning 
qarshiligi 109,4 kOm dan kam bo’lmasligi kerak.
104