“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

Etalonlarning ekvivalentligi
deganda etalonlarni metrologik maqsadlarda ishlatishda 
ularning muhimligi va qiymatliligi bo‘yicha tengligi tushuniladi.
Mazkur sohada asosiy usullarni tekshirish uchun Konsultativ komitet tomonidan tanlagan 
solishtirish usullaridan biri - tayanch solishtirish deyiladi. Tayanchli solishtirishni ikkita asosiy 
turi mavjud. Birinchi turiga shunday etalonlarni solishtirish kiradiki, ularda davomli barqarorlik 
kuzatiladi (bu turdagi etalonlar kvant effektiga asoslangan bo‘ladi). Ikkinchi kategoriyaga shunday 
etalonlarni solishtirish kiradiki, ular uchun barqarorlik uzoq muddatli deb bo‘lmaydi.
Solishtirish usuliyatlarini o‘tkazish va ba‘zi xollarda, natijalarni baholash, bu ikkala xolda bir - 
biridan farq qilishi mumkin.
Tayanchli solishtirish natijalari etalonlarni ekvivalentligi to‘g‘risida mulohaza qilishga 
imkon beradi. Ikkita milliy etalonlarning ekvivalentlik darajasi - etalon yordamida qayta tiklangan 
birliklarni qiymatlari bo‘yicha metrologik institutlarning ikki milliy etalonlarining darajasi bir - 
biriga mos bo‘lgan darajadir. Tayanchli solishtirish natijalari muayyan noaniqlikka ega.

---

195 
1999 yilning oktyabrida Parijda O‘lchovlar va tarozilar Xalqaro kamitetining (O‘TXK) va 
O‘lchovlar va tarozilar Xalqaro byurosi (O‘TXB) ning uyushmasi ostida milliy metrologik 
institutlarining boshliqlari - etalonlarni saqlovchi (O‘MI) 38 - davlat Metrik konvensiya a‘zolari 
bilan bitimga qo‘l qo‘yishgan. «Milliy metrologik institutlari (O‘MI) tomonidan beriladigan milliy 
etalonlarning, kalibrlash sertifikatlarni va o‘lchashlarning o‘zaro tan olinishi to‘g‘risida bitim».
Hozirda bu bitimga yana turli mamlakatlardan 11 ta milliy metrologik institutlari (O‘MI) 
qo‘shildi.
Bitimning asosiy maqsadi quyidagilar:
-
milliy etalonlarning ekvivalentlik darajasini
o‘rnatish
(aniqlash);
-
O‘MI tomonidan
beriladigan kalibrlash
va
o‘lchashlar
sertifikatlarini o‘zaro tan olinishi;
-
davlat va boshqa mamuriy organlarni keng doirali shartnomalar uchun xalqaro 
savdoga, ilmiy-texnikaviy hamkorlikka va me‘yoriy hujjatlarni ishlab chiqishga tegishli ishonchli 
texnik baza bilan ta‘minlash.
Milliy 
metrologik 
institutlari 
etalonlarning 
metrologik 
holatlari 
har 
tomonlama 
tekshirilganligi to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni chop etish bilan barcha metrologik xizmatlar ro‘yxatini 
beradi. 
Bu 
xizmatlar 
tegishli 
sertifikatlarni 
berilishini 
tasdiqlovchi 
va 
bitimni 
hamma 
qatnashuvchilari 
tomonidan 
tan 
olinadigan 
tegishli 
sertifikatlarni 
berilishini 
tasdiqlaydigan 
ma‘lumotlardan iborat bo‘lishi kerak.
Ayrim davlatlarda o‘tkaziladigan metrologik faoliyat natijalarini o‘zaro tan olinishining 
ob‘ektiv asoslarini ta‘minlash uchun, bitimlar quyidagi shartlarni bajarilishini talab etadi:
-
ayrim belgilangan usuliyat bo‘yicha o‘tkaziladigan qator tayanch solishtirish 
natijalarining mavjudligi. Bu usuliyat milliy etalonlarning ekvivalentligi darajasini ifodalaydi;
-
milliy metrologik institutlari (O‘MI) faoliyatini barqarorligini kafolatlaydigan xar 
bir O‘MI da tegishli tizim sifatini ta‘minlash ishlari;
-
har qaysi (O‘MI) milliy metrologik institutlar (O‘MI) ni spesifik ehtiyojlarini 
qanoatlashtirish maqsadida o‘tkaziladigan qo‘shimcha solishtirishlarda muvaffaqiyatli ishtirok 
etishi.
Bitim hamkorlikni koordinasiyalashni o‘lchovlar va tarozilarni xalqaro byurosi (O‘TXB) 
ga yuklaydi. Tayanch va qo‘shimcha solishtirishlarga javobgarlik konsultativ komitetlariga, 
O‘lchovlar va tarozilar Xalqaro komitetlari (O‘TXK) ga, regional metrologik tashkilotlar (RMT) 
va O‘TXB larga yuklanadi.
O‘MI da deklarasiyalanadigan o‘lchashlar va kalibrlash imkoniyatlari (salibration and 
measurement sapabilitiyes - SMS) bo‘yicha ma‘lumotlarni taxlil qilish va chop etilishi RMO va 
MBMV larning birlashgan komiteti amalga oshiradi. Bitimni bajarishga tegishli barcha ma‘lumot 
O‘TXB ning Web-sayti -www.bimp/orgda saqlanadigan ilovalarda beriladi (bitimlarning matni 
o‘sha erda fransuz va ingliz tillarida nashr etilgan).
Etalonlarni 
solishtirish 
davriyligi 
(etalonlar 
yordamida 
qayta 
tiklanadigan), 
kattalik 
qiymatlarini barqarorligiga, etalonlarning aniqligiga, birlikni qayta tiklash prinsiplariga va boshqa 
qator texnik va iqtisodiy omillarga bog‘liq holda belgilanadi.
Masalan, massa va uzunlik birliklarini etalonlari 15 - 20 yilda bir marta solishtiriladi, elektr 
va yorug‘lik birliklarining etalonlari 3 - 5 yilda bir marta solishtiriladi. Massa birligining Xalqaro 

---

196 
timsoli (6.2rasm) birlik o‘lchamini ikkilamchi nusxa-etalonga uzatish uchun xalqaro darajadagi 
spesifik qoidalarga qattiq rioya qilingan holda 25 yilda bir marta ishlatiladi.
Zamonaviy vaqt va chastota etalonlarining aniqligi nihoyatda yuqori bo‘lishiga qaramay, 
(birlikni qayta tiklash nisbiy xatoligi 10
-13
atrofida) bunday etalonlarning xalqaro solishtirilishi 
doimo maxsus yo‘ldosh aloqa kanallaridan foydalanilgan holda o‘tkaziladi. Bu butun dunyo vaqt 
shkalasini yuqori darajadagi aniqlikda saqlash uchun zarur. Mamlakatning etalon bazasi xalq 
xo‘jaligini metrologik ta‘minlashning markaziy, eng muhim elementi bo‘lib hisoblanadi. Uning 
rivojlanish darajasi mamlakatdagi barcha o‘lchashlar darajasini aniqlaydi, chunki etalonlar 
ishonchli va aniq o‘lchash axborotiga va o‘lchashlar natijalarining taqqoslana olishiga erishish 
uchun, ya‘ni metrologiyaning muhim amaliy vazifasini – o‘lchashlar birliligini ta‘minlash uchun 
ob‘ektiv zamin yaratadi.
Etalon bazadan o‘lchashlarning turli sohalarida ishlatiladigan barcha etalonlar (birlamchi, 
maxsus, ikkilamchi) majmui tushuniladi.
Ayni vaqtda MDH etalon bazasi 140 davlat birlamchi va 600 ga yaqin ikkilamchi (asosan - 
ishchi) etalonlarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasida yuqori razryadli namunaviy 
o‘lchovlar va asboblar bilan birga o‘lchashlarning barcha turlari va sohalarida 70 ta fizik 
kattaliklarning qayta tiklanishini va saqlanishini ta‘minlaydigan 9 ishchi etalonlar joylashgan. Bu 
bilan respublika xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida o‘lchashlar birliligini ta‘minlash sharoitlari 
yaratildi.
YAngi O‘z DSt 8.012:2005 standartiga ko‘ra xalqaro birliklar tizimi asosiy – metr, 
kilogramm, sekund, amper, kelvin, kandela, mol va hosilaviy birliklardan iborat. Standartga 
binoan avvalgi qo‘shimcha birliklar – yassi burchak (radian) va fazoviy burchak (steradian) – endi 
hosilaviy birliklar qatoriga kirdi. Ular har qanday hosilaviy birliklar va qo‘llashga qo‘yilgan 
(ba‘zi) tizimdan tashqari birliklarning qayta tiklanish imkoniyatini ta‘minlaydi.
Umuman MDH etalon bazasi xalq xo‘jaligining eng zarur talablarini qondiradi. YAratilgan davlat 
etalonlari o‘zlarining metrologik tavsifnomalari bo‘yicha etakchi chet el mamlakatlari 
etalonlaridan qolishmaydi.
Etalon bazaning rivojlanish tendensiyasi – fundamental fizik konstantalar Fundamental 
fizik konstantalar (FFK) va barqaror fizik hodisalardan foydalanish asosida ayrim etalonlardan 
o‘zaro bog‘liq ―tabiiy‖ etalonlar tizimiga o‘tish muhimdir. Bu asoslangan hollarda birliklar 
o‘lchamlarini qayta tiklash va uzatishning markazlashtirilmagan tizimiga o‘tishga imkon beradi.
Etalonlar va shkalalar nazariyasi sohasida vaqt, chastota va uzunlik birliklarining yagona 
etalonlarini yaratish bo‘yicha ishlar tugallandi. elektromagnit o‘lchashlar sohasida kvant 
hodisalaridan va FFK dan foydalanish asosida o‘zaro bog‘liq etalonlar majmuini yaratish bo‘yicha 
tadqiqotlar olib borilmoqda.
Metrologik ta‘minotning kelgusidagi ravnaqi, uni xalqaro talablar bilan uyg‘unlashtirish, 
o‘lchashlar 
natijalarining 
aniqligi 
va 
ishonchliligini 
oshirish, 
mahsulotni 
sinash 
va 
sertifikatlashtirish natijalarini xalqaro darajada tan olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1996 yil fevralda
―O‘zbekiston Respublikasi Milliy etalon bazasini shakllantirish va metrologik ta‘minotni 
takomillashtirish to‘g‘risida‖gi Qarori qabul qilindi.