1-Mavzu. Psixologik konsultatsiyaning asosiy tushunchalari va predmeti. Psixologik muammo, konsultativ yordam tamoyillari Reja

1-Mavzu. Psixologik konsultatsiyaning asosiy tushunchalari va predmeti.
Psixologik muammo, konsultativ yordam tamoyillari
Reja
1. Psixologik yordam tarixi, asosiy yo‘nalishlari va vazifalari
2. Psixologik muammo haqida umumiy tushuncha
3.Konsultativ yordam tamoyillari.

Tayanch tushunchalar: psixologik xizmat, psixodiagnostika, korreksion ishlar, psixoprofilaktika, konsultativ psixologiya, psixoterapevt, psixoterapiya, mijoz (kliyent yoki patsiyent), psixolog konsultant.

1. PSIXOLOGIK YORDAM TARIXI VA ASOSIY YO‘NALISHLARI

Qadimgi davrlarda shamanlar, ruhoniylar va sehrgarlar ruhiy salomatlik sohasida o‘ziga xos mutaxassislar bo‘lgan.
Qadimgi Yunoniston, Rim, Fors, Mesopotamiyada birinchi maslahatchilar shifokorlar, faylasuflar va ruhoniylar bo‘lgan.
Zamondoshlariga muammolarini hal qilishda, borliqning qiyin savollariga javob topishda yordam berganlar orasida Muso, Lao Szu, Budda, Konfutsiy, Suqrot, Aflotun, Aristotellarni nomlashimiz mumkin.
Faylasuflar va payg‘ambarlar o‘zlarining izdoshlari va shogirdlarining shaxsiy, hissiy va intellektual o‘sishini rag‘batlantirib, maslahatchi sifatida ishlaganlar.
Ulardan bugungi kunda maslahat psixologiyasiga asoslangan quyidagi muhim prinsiplar meros bo‘lib o‘tgan: yagona to‘g‘ri yo‘lning yo‘qligi, hayotiy savollarga javob izlashda mutlaq haqiqat; bir xil muammoni hal qilish uchun ko‘plab alternativalar, imkoniyatlarning mavjudligi.
Maslahat psixologiyasining o‘tmishdoshlaridan biri Gippokrat (taxminan. 460-yy. miloddan avvalgi 370 yil) hisoblanadi, bemor bilan ishonchli munosabatlarni o‘rnatish, kasallikning o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish butun hayoti tarixini tahlil qilish haqida gapirdi. Shuningdek, u ruhiy kasalliklarning birinchi tasnifini ishlab chiqdi (temperament).
Maslahat psixologiyasining rivojlanishidagi alohida bosqich XIX asr edi. 1879, nemis psixologi V. Vundt (1832-1920) eksperimental psixologiyaning birinchi laboratoriyasini tashkil etgan bo‘lsa, u fan sifatida psixologiyaning tug‘ilgan yili hisoblanadi.
Bu rivojlanayotgan fanga buyuk faylasuflar - S.Kerkegor, G.Gegel, F.Nitsshe katta taʼsir ko‘rsatdilar.
XIX asrning oxiri 3.Freyd va J. Breuyerning ajoyib kashfiyotlari bilan ajralib turdi, ular isterikani davolash sohasida yaxshi natijalarga erishgan. Tibbiy (psixiatrik) maslahatga asos soldi.
Psixologik konsultatsiya (maslahat)-psixologik yordam turlaridan biri (psixokorreksiya, psixoterapiya, psixologik trening va boshqalar.) bu psixoterapiyadan ajralib turardi.
R. Nelson-Jonsning fikricha, psixologik maslahat, o‘z mohiyatiga ko‘ra, yordam munosabatlarining bir turi hisoblanadi.
Psixologik maslahat va psixoterapiyaning o‘zaro bog‘liqligi va farqlanishi masalasi murakkab masaladir. Bu masalada turli nuqtai nazarlar mavjud.
Xususan, psixoterapiya-bu shaxsiyat tuzilishini o‘zgartirishga qaratilgan chuqur uzoq muddatli ish, psixologik maslahat esa, qoida tariqasida, qisqa muddatli va mijozlarning haqiqiy hayotiy maqsadlariga erishishga qaratilgan.

Psixologik konsultatsiya XX asrda rivojlanishi

 XX asrda ilmiy-texnik taraqqiyotning tobora ortib borishi va yuqori malakali ishchi va xodimlarni tayyorlash va tanlash zarurati paydo bo‘lishi
 1942 yilda K. Rojersning «Maslahat va psixoterapiya" kitobi nashr etildi, unda konsultatsiyani psixiatriya, psixoterapiya va boshqalar kabi tegishli sohalardan ajratish boshlandi.
 XX asrning 50-60-yillariga kelib K. Rojersning mijozlarga yo‘naltirilgan terapiyasi psixologlar-maslahatchilar uchun ko‘plab o‘quv dasturlari uchun nazariy asosga aylandi.
 Belorussiyada amaliy maslahat psixologiyasi nazariy psixologiyaga qaraganda ancha tez rivojlandi. 1974 yildan beri Minskdagi 7-klinik kasalxonada shahar konsultatsiyasi faoliyat yuritmoqda, u yerda oilalar uchun konsultatsiyalar o‘tkaziladi. 1980 yilda «Nikoh va oila" Respublika maslahat markazi ochilib, unda shifokorlar va psixologlar birgalikda ish olib boradilar.

Maslahat psixologiyasining predmeti

 - bu chuqur klinik kasalliklarga ega bo‘lmagan odamlarning psixologik muammolarining keng doirasi,
 shu jumladan yoshga bog‘liq rivojlanishning qiyinchiliklari,
 kundalik hayotning o‘zgaruvchan sharoitlariga shaxsiy moslashuvning o‘ziga xos xususiyatlari,
 shaxslararo, xususan, oilaviy, samimiy, ota-ona va bola munosabatlarining kelishmovchiligi,
 ijtimoiy og‘ishlar, yosh inqirozlari, shikastlanishlar va kasalliklarning oqibatlari,
 stress, xarakter xususiyatlari, kasb tanlash, martaba o‘sishi masalasi, o‘z haqiqiyligi, o‘z qadr-qimmati va hayot mazmunini topish uchun shaxsiy so‘rovlar,
 insonning boshqalar bilan o‘zaro munosabati, masʼuliyat masalalari, axloq, ekzistensial (lot. — yashash, mavjudlik) va shaxsiy tanlov va shunga o‘xshash holatlar.

Konsultativ psixologiya

 Konsultativ psixologiya-bu psixologik yordam (maslahat) berish jarayonining tizimli tavsifini o‘z ichiga olgan bilimlar bo‘limi.
 Maslahat psixologiyasi maxsus tashkil etilgan aloqa jarayoni yordamida yordam so‘ragan odamda qo‘shimcha psixologik kuchlar va qobiliyatlarni ro‘yobga chiqarish mumkin, bu esa o‘z navbatida qiyin hayotiy vaziyatdan chiqishning yangi usullarini topishni taʼminlashi mumkin degan fikrdan kelib chiqadi.

Maslahat psixologiyasi beshta asosiy savolga javob beradi

 1) qiyin vaziyatga tushib qolgan va yordam (mijoz) va uni taqdim etuvchi shaxs (maslahatchi) o‘rtasida yuzaga keladigan jarayonning mohiyati nimada?;
 2) maslahatchining shaxsiy xususiyatlari, munosabati, bilim va ko‘nikmalari qanday bo‘lishi kerak?;
 3) bu jarayonda mijozning qanday zaxiralari, ichki kuchlari aktuallashishi mumkin?;
4) mijoz hayotida yuzaga kelgan maxsus vaziyat bo‘yicha konsalting (xizmatlar, innovatsiyalarni tadqiq etish va prognozlashga oid masalalarda maslahatlar, tavsiyalar berishdan iborat faoliyat) jarayoniga qanday talablar qo‘yiladi?;
 5) yordam ko‘rsatish jarayonida maslahatchi tomonidan ongli ravishda ishlatilishi mumkin bo‘lgan usullar yoki texnikalar nima?

Konsultativ psixologiya quyidagi asosli muammolarni o‘rganadi:

 a) shaxsning shaxsiy xususiyatlarining modalligi (lot. modalis — o‘lchov, usul), uning ijtimoiy munosabati, shuningdek maslahatchining o‘z bilimi va qobiliyatlarini;
 b) psixologik zaxiralar, qabul qiluvchi mijozning immanent (biror hodisaning ichki xususiyatlariga xos, ichki tabiatidan kelib chiqadigan) kuchlari, ular maslahat psixologiyasi jarayonida aks ettirilishi mumkin;
 v) sinovning mohiyati nimada, o‘zini o‘ta og‘ir vaziyatlarda topadigan shaxs va maslahatchi o‘ziga bo‘ysunadigan, mijoz murojaat qilgan shaxs o‘rtasida paydo bo‘ladigan jarayonlarni;
 g) jarayonning o‘ziga xos xususiyatlari, maslahat berish funksiyalari va yordam ko‘rsatish jarayonida maslahatchi subʼekt tomonidan qo‘llaniladigan usullar-texnikalar qandayligini;

Psixologik konsultatsiyaning vazifalari:

 1.Ota-onalarni, o‘qituvchilarni va bola tarbiyasida ishtirok etadigan boshqa shaxslarni bola psixik taraqqiyotining yosh va individual xususiyatlariga qarab jalb qilish.
 2. Psixik taraqqiyot buzilishlarini hamda turli normadan chetga chiqishlarni o‘z vaqtida aniqlash va ularni tibbiy, pedagogik maslahatlarga yo‘llash.
 3. Jismoniy yoki nerv psixik sog‘ligi kuchsizlangan bolalarda ikki marta psixologik asoratlarning oldini olish hamda ularning psixogigiyenasi va psixoprafilaktikasi bo‘yicha tavsiyalar berish.
 4. Patopsixologiya va vrachlar, pedagogik-psixologlar bilan birgalikda o‘qituvchilar ota-onalar va boshqa shaxslar uchun taʼlimdagi qiyinchiliklarni pedagogik va psixologik korrekciya qilish bo‘yicha tavsiyanomalar tuzish.
 5. Oilada bola tarbiyasi bo‘yicha tavsiyanomalar tuzish (oila, psixoterapiya mutaxassislari bilan birgalikda).
 6. Bolalar va ota-onalarga maslahatlar berishda maxsus guruhlar bilan tuzatish ishlarini olib borish.
 7. Maʼruzalar va ishning boshqa shakllari bilan aholini psixologik bilimlar bilan tanishtirish.

Individual maslahat faoliyatida psixologik tekshiruv bola tarbiyasini aniqlash va yordam dasturini tuzishdan iborat.

 Psixologik oldindan aytishning zaruriy mezonlari sifatida Vigotskiy turli davrlarga bo‘linganlik, ketma-ket yosh bosqichlarida kenglik va darajalangan xarakteristikalarini ko‘rsatadi.
 Maslahat berish amaliyotida shartli variantni oldindan aytish har xil sharoitlarni amalga oshirganda, bola taraqqiyotining keyingi davrida mumkin bo‘lgan varintlarni tushunamiz.
 Boshqacha aytganda, u yoki bu noqulay sharoitlar saqlanganida, bolani qanday ehtimolli taraqqiyot kutishi aytib beriladi.

Maslahat berishning ketma-ketligi:

 1. Ota-onalar bilan dastlabki suhbatda olingan maʼlumotni tahlil qilish hamda vrachlardan pedagoglardan olingan maʼlumotlarni ham eʼtiborga olish.
 2. Bolaning ilgarigi rivojlanish bosqichlari, oiladagi munosabat haqida, sog‘ligi haqida maʼlumot olishi uchun ota-onalar bilan suhbat.
 3. Boshqa mussasalardan maʼlumot yig‘ish, sog‘ligi haqida maʼlumot olish, bolani maktabda, uyda va boshqa hollarda kuzatish.
 Psixologik metodlar bilan tekshiruvga muhim qo‘shimcha sifatida bolaning faoliyatini (rasmlari, qiziqadigan narsalarini) tahlil qilish kiradi.

2.. PSIXOLOGIK MUAMMO HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA

 Psixologik muammo-bu u yoki bu kuchli istakni (jalb qilish, ehtiyoj, motiv) qondira olmaslik, ammo muammoning sabablari inson ruhiyatida, uning ichki dunyosida.
 Masalan, ayol oila qurishni xohlaydi, ammo avvalgi tajribasidagi salbiy munosabatlar unga barcha erkaklar insofsiz, yolg‘on va xiyonat qiladi deb ogohlantiradi. Shuning uchun unga boshqa bilan sog‘lom munosabatlarni o‘rnatish juda qiyin.
 Psixologik muammolar - birinchi navbatda ruhiy muammolar, holatlarning muammolari. Biroq, psixologik muammolar ko‘pincha shaxsiy, ijtimoiy, oilaviy va munosabatlar muammolarini ham o‘z ichiga oladi.

Psixologik muammoga moslashish usullari:

 1.Agressiya-bu ehtiyojni qondira olmaslik (umidsizlik) uchun eng keng tarqalgan reaksiya. Bu maqsadga, o‘zingizga, begonalarga, xohlagan narsangizga erishishga xalaqit beradigan va vaziyatni murakkablashtiradigan narsalarga qaratilishi mumkin. Baʼzan u ichki kuchlanishni kamaytirish usuli sifatida ishlatiladi va psixolog arsenalida mijoznining tajovuzni xavfsiz shaklda chiqarishga undaydigan usullar mavjud.
 2.Repressiya (bostirish, taziq o‘tkazish) - bu o‘z xohish-istaklarini bostirish va ularning ong ostiga o‘tishi. Terapevtik nuqtai nazardan, bu yerda hech qanday yaxshi narsa yo‘q, lekin jamiyatda inson baʼzi impulslarni bostirishi yoki hech bo‘lmaganda cheklashi kerak (tajovuzkor, jinsiy ...).
 3.Eskapizm – (ing. qochish; haqiqatdan qochish) - bu shaxsning yoki ijtimoiy guruhning bir qismining jamoat hayotining umumiy qabul qilingan meʼyorlaridan qochish istagidan iborat bo‘lgan ijtimoiy hodisa. Ushbu xatti-harakatlar asablarni tejaydi, ammo muammoni hech qanday hal qilmaydi va kelajakda boshqa muammolarga olib keladi.
 5.Ratsionalizatsiya-bu o‘z xatti-harakatlarini oqlash yoki tushuntirishga urinish. Ratsionalizatsiya sizning xatti-harakatlaringiz uchun javobgarlikni olib tashlashga va uni boshqa odamlarga, sharoitlarga va boshqalarga o‘tkazishga yordam beradi. Shu bilan birga, xatti-harakatlar o‘zgarmaydi va shuning uchun muammo hal qilinmaydi.
 6.Sublimatsiya-bu faoliyatni inson muvaffaqiyatsizlikka uchragan faoliyatdan boshqasiga o‘tkazish, bu yerda muvaffaqiyatga erishish imkoniyati mavjud, hatto xayoliy. Ko‘pincha haqiqatda hal qilib bo‘lmaydigan muammolarni xayol va orzularda hal qilish mumkin. Baʼzida sublimatsiya ijodkorlik manbai hisoblanadi, lekin odatda bu energiya isrof bo‘lishiga olib keladi va shaxsiy o‘sishdan uzoqlashadi.
 7.Proyeksiya - bu o‘zining ongsiz xulq-atvor motivlarini boshqa odamlarga o‘tkazish. Masalan, tajovuzkor odam atrofdagi odamlarni unga nisbatan tajovuzkor xatti-harakatlarda ayblaydi.
 8.Autizm-bu odamni aloqa va faol hayotdan ajratish. Bu narsalar haqiqiy hayotda qanday bo‘lishini va biror narsa qilishni butunlay rad etishdir.

Maktabgacha yoshdagi bolalar muammolari bo‘yicha maslahat berish xususiyatlari

 Maktabgacha yoshdagi barcha ruhiy muammolar bir qator xususiyatlarga ega. Ko‘pgina xususiyatlar yashirin va ularni aniqlash qiyin, ammo kelajakda ular bolaning rivojlanishiga taʼsir qilishi mumkin.
 Bu muammolar bir tizimga solinmagan.
 Murojaatlar sababi:
 1. Ota-onalarning yosh normasini bilmasligi.
 2. Ota-onani qulay bolaga o‘rnatish (namuna sifatida).
 3. Ota-onalarning farzandining boshqalardan doimiy ustunligiga erishish istagi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarda muammolar guruhi

 1. Itoatsizlik va o‘jarlik. Tanqidiy davrlarda yuzaga keladigan.
 A.Rastormojennost(shaxsning xulq-atvorini cheklaydigan ichki tormozlardan ozod qilish holati), huzursizlik, sustkashlik. Individual-tipologik xususiyatlarning natijasi.
 B.Dangasalik, xayolparastlik, yolg‘on, psevdo (ketma-ket)-yolg‘on bo‘lishi mumkin.
 2. Ota-onalarning o‘zlari tomonidan davom ettirilgan.
 A.ota-onalarning bolaning hissiy holatlariga va uning ehtiyojlariga eʼtiborsizligi.
 B. ota-onalar avtoritar, egotsentrik, yetarli darajada yetuk emas. Bolalarda xavotir, qo‘rquv va o‘z o‘zini noto‘g‘ri baholashning kuchayishi.
 V. ota-onalarning o‘z muammolari bilan band bo‘lishi. Bola va ota-ona munosabatlarining buzilishi.

Bolalarning maktabga tayyorligi muammosi bo‘yicha maslahat

 Psixolog 3 variantga duch keladi:
 1. Maktabni tanlash paytida maslahat (bahor oylarida). Bunday vaziyatda maslahat markazda yoki maktabda o‘tkazilishi mumkin. O‘tkazish tartibi:
 A)birlamchi suhbat.
 B)Psixodiagnostika-maktabga tayyorligini o‘rganish, xotira, tafakkur, diqqat.
 V)yakuniy suhbat-umumiy psixologik xususiyatlar va tavsiyalar beriladi.
 2. Qaror hali qabul qilinmagan, ammo ota-onalar tayyorlik haqida maʼlumot olishni xohlashadi.
 A)ota-onalar bilan suhbat.
 B)batafsil psixologik tekshirish.
 V)Anamnez (yun. anamnesis — xotira) — bemorning o‘zidan yoki uni biladigan kishilardan shu bemorning hayot sharoiti va kasallik tarixi haqida so‘rab to‘planadigan maʼlumot.).
 G)yakuniy suhbat, tavsiyalar, tuzatish.
 3. Bola maktabga bordi, lekin yomon moslashgan. O‘tkazish tartibi:
 A). Suhbat; B) moslashish (proyeksion) usullari. V)o‘qituvchilar bilan suhbat. G)xulosa

Kichik maktab yoshidagi bolalar muammosi

 Ota-onalar va boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar o‘rtasida psixologik maslahatni talab qiladigan muammolarning quyidagi variantlari paydo bo‘lishi mumkin.
 Variant 1. Bola maktabning birinchi sinfida o‘qishni boshlashi va yomon o‘qishi.
 Variant 2. Bola boshqa bolalar bilan normal munosabatda bo‘lmasligi.
 Variant 3. Bolaning o‘qituvchilar bilan normal munosabatda emasligi.
3.KONSULTATIV YORDAM TAMOYILLARI HAQIDA TUSHUNCHA
 Ko‘pgina kasblar o‘zlarining prinsiplari va talablariga ega, ularni amalga oshirish mutaxassislar uchun majburiydir.
 Shuning uchun, dunyoning bir qator mamlakatlarida psixologning kasbiy faoliyatini belgilaydigan axloqiy kodlari mavjud (Psixologlarning axloqiy tamoyillari, 1981).
 Psixologik taʼsir sohasidagi odamlar bilan bevosita ishlaydiganlar uchun ushbu meʼyorlar yanada qattiqroq va qatʼiyroq bo‘lib, ular psixolog-amaliyotchiga yanada ko‘proq talab va cheklovlar qo‘yadilar (maslahat psixologlari tomonidan xizmatlarni ko‘rsatish bo‘yicha maxsus ko‘rsatmalar, 1981).
 Psixologik amaliyotda yuzaga keladigan etik va axloqiy muammolarga har doim ham aniq va oddiy javoblar mavjud emas.

Sababiyat tamoyili

 Chet ellik olim Mario Bunge o‘zining "Sababiyat" nomli fundamental asarida ilmiy tadqiqotning asosiy maqsadi "besh turdagi savollarga tushunarli, aniq va tekshiriladigan shaklda, yaʼni nimani (yoki qanday), qani, qachon, qayerdan va nima uchun degan savollarni o‘z ichiga olgan savollarga javob berishdir. Qisqacha ularni ilmning besh so‘zi deb ataymiz".
 Ushbu savollardan eng murakkabi va qiyini"nima uchun?". Kimdir juda oqilona va aforistik shaklda shunday dedi: "fan"nima uchun" bilan boshlanadi.«
 Ruhiy sabab-bu ong va jismoniy dunyo o‘rtasidagi sababiy munosabatlar, xususan, inson ongining uning xatti-harakatlariga taʼsiri. Kundalik hayotda va ilmiy amaliyotda ong va jismoniy dunyo o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik odatiy hol sifatida qabul qilinadi.

“Konsultativ alyans”tamoyili

 ALYANS (frans. alliance) — ittifoq, birlashma (odatda davlatlar, tashkilotlar ittifoqi).
 Oddiy ish uchun psixolog-maslahatchiga birinchi navbatda mijoz bilan yaxshi aloqaga, yuqori darajadagi ochiq ko‘ngillik va ishonchga muhtoj bo‘ladi.
 Bunday munosabatlar paydo bo‘lishi psixoterapiyada qadrlandi.
 Psixoanalizda maxsus "terapevtik alyans (ittifoq)" atamasi mavjud, bu o‘zaro ishonch to‘g‘risidagi bitimni belgilash, bu samarali psixoterapiya uchun ajralmas shart deb hisoblanadi, agar mijoz "oshkora munosabatda bo‘lmasa", uning "og‘riqli nuqtalarini" fosh qilmoqchi bo‘lsa, hayotida bo‘lgan nizolarni qayta tiklamoqchi bo‘lsa, vaziyat yomonlashadi.
 Psixoanalizda bu xatti-harakatlar "qarshilik" deb nomlangan. Qarshilikning paydo bo‘lishi turli xil himoya mexanizmlarining ishlashi bilan izohlanadi va o‘zaro taʼsir samaradorligiga sezilarli taʼsir qiladi.

Psixologik diagnostika tamoyili

 Psixologik diagnostika nazariyasi asosan zamonaviy psixologiyaning yutuqlariga asoslanadi, bu uning o‘zgaruvchan dunyo va o‘zi bilan o‘zaro taʼsiri jarayonida insonning aqliy faoliyatining rivojlanishi va namoyon bo‘lishining umumiy qonuniyatlarini ochib beradi.
 Bu psixologiyada olingan psixologik maʼlumotlarni olish va tushuntirish qoidalarini belgilaydigan asosiy g‘oya sifatida qaraladigan metodologik tamoyillarga ham tegishli.
 Umumiy prinsiplarga quyidagilar kiradi:
 * aks ettirish tamoyili;
 * yaxlitlik tamoyili;
 * aqliy rivojlanish va taʼlimning birligi prinsipi;
 * ong va faoliyat birligi tamoyili;
 * hodisa va mohiyatning dialektik o‘zaro bog‘liqligi tamoyili.

Samaradorlik holati yoki sharti tamoyili:

 a) nostandart yondashuv, chunki bir xil holatlar mavjud emas;
 b) tushunishga harakat qiling, yaʼni mijozning tilida gapirishga eʼtibor qarating;
 v) mijozlarga yo‘naltirish;
 d) tavsiyalar va ko‘rsatmalardan faqat muayyan holatlar uchun foydalanish; tavsiya shakli neytral bo‘lishi kerak, undan xulosalar mijozning o‘zi tomonidan chiqarilishi kerak;
 ye) ortiqcha o‘ziga xoslikdan qochish, yaʼni isbotlangan va tegishli usullardan foydalanish;
 f) ishonchli munosabatlarni har tomonlama shakllantirish;

Psixologik vositachilik tamoyillari

 Ushbu yondashuvning asosiy xususiyati pozitsiyalarga emas, balki odamlarning manfaatlariga qaratilgan: pozitsiya-bu nizoning natijasi, uni tomonlar yeng maqbul deb yeʼlon qiladi; manfaatlar qondirilishi yoki yerishish kerak bo‘lgan maqsaddir.
 Ushbu yondashuvning bir qismi sifatida vositachi avval tomonlarning o‘z pozitsiyalarini bayon qilishga taklif qiladi va shundan keyingina tomonlarning umumiy manfaatlari va ehtiyojlari borligini tan olishga yordam beradi.
 Mediatorning (lotincha: mediator — vositachi) roli maslahatchi (psixolog) ning rolidan farq qiladi. Ushbu ro‘yxat moderatorlar va maslahatchilar ishi o‘rtasidagi muhim farqlarga ishora qiladi:
 1. Mediator tomonlar o‘rtasida aniq nizoli masalalarni qanday hal qilishlari to‘g‘risidagi kelishuvlarga erishishga qaratilgan. Maslahatchi nizoli tomonlarni o‘z xatti-harakatlaridan xabardor qilishga ko‘proq eʼtibor qaratadi;
 2. Vositachi inson hissiyotlaridan xabardor bo‘lib, ularni hisobga olmaydi. Maslahatchi odamlar o‘z tajribalariga muvofiq o‘zlarini qanday his qilishidan tubdan farq qiladi;
 3. Mediator odamlar o‘tgan voqealarni batafsil tahlil qilishda emas, balki kelajakni qanday ko‘rishni istashlariga eʼtibor qaratadi. Maslahatchi o‘tmishni o‘rganishi, insonning eʼtiqodi va xulq-atvorining kelib chiqishi va ishonchlarini batafsil ochib berishi mumkin;
 4. Mediator jarayonni nazorat qiladi, lekin ishtirokchilarga yoki natijaga ochiq taʼsir ko‘rsatishga intilmaydi. Maslahatchi ko‘pincha qaror qabul qilishda yoki baʼzi masalalarni ko‘rib chiqishda tomonlarga taʼsir o‘tkaziga haqlidir;
 5. Mediator tomonlar o‘rtasida yuzma-yuz muzokaralarni tashkil qiladi va bunda shaxsan ishtirok etadi. Maslahatchi bir vaqtning o‘zida ikkala tomonni ko‘rishi shart emas;
 6. Mediator neytral bo‘lishi kerak. Maslahatchi kerak bo‘lsa, faolroq yordam berishi mumkin;
 7. Mediatsiya ikkala tomonning muzokaralarga tayyor bo‘lishini talab qiladi. Maslahatchilar tomonlardan biri bilan ishlashi mumkin, hatto boshqa tomon bunga tayyor bo‘lmasa yoki xohlamasa ham;
 8. Mediatsiya-bu odatda bir yoki bir nechta seanslar bilan cheklangan tuzilgan jarayon. Konsalting uzoq vaqt talab etadi, bu ham mijozning ehtiyojlariga, ham uning jarayondagi taraqqiyotiga bog‘liq.

Korreksiya va psixologik diagnostika birligi tamoyili

 Bu psixologik amaliyotning o‘ziga xos fenomeni sifatida psixologik yordam ko‘rsatish jarayoni yaxlitligi, mujassamlashganligini aks ettiradi.
 I.V.Dubrovina, D.B. Elkonin va boshqalarning asarlarida batafsil yoritib berilgan mazkur tamoyil butun korreksion faoliyatning negizi deb eʼtirof etiladi, zotan korreksion faoliyat samaradorligining to‘qson foizi avval amalga oshirilgan psixologik diagnostika jarayonining chuqurligi, jiddiyligi bilan belgilanadi.
 Yuqorida zikr etilgan tamoyil ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi.

Korreksiya va psixologik diagnostika birligi tamoyili yo‘nalishlari

 Birinchidan, korreksion muolajalarni psixologik diagnostika izlanishlari bilan uyg‘unligini taʼminlash, uning asosida birlamchi xulosa tuzish va korreksion-rivojlantiruv ishning maqsad va vazifalarini aniqlash zarur.
 Korreksion ish samarasi faqatgina dastlabki puxta psixologik diagnostika ishlari bilan belgilanadi. Shu bilan birga «..eng aniq, chuqur tashhis maʼlumotlari agar ular jiddiy o‘ylangan psixologik-pedagogik 8 korreksion tadbirlar tizimi bilan uyg‘unlashtirilmasa maʼnisiz bo‘lib qolishi mumkin”.
 Ikkinchidan, psixologning korreksion-rivojlantiruv faoliyati mijozning korreksion ishlar jarayonidagi kechinmalari va his-tuyg‘ulari, emotsional holati dinamikasi, faoliyati, feʼl-atvori, shaxs o‘zgarishi dinamikasining doimiy nazoratini talab etadi.
 Ushbu nazorat programmasi vazifalarga zaruriy o‘zgartirishlar kiritishni, mijozga psixologik taʼsir ko‘rsatish uslublari va vositalarini vaqtida yangilash imkonini beradi.

Rivojlanish normativligi tamoyili

 Rivojlanish normativligi deganda ontogenetik taraqqiyotning yosh bosqichlari, ularning bir birlarining o‘rnini izchil egallashlari jarayoni nazarda tutiladi. «Psixologik yosh” L.S.Vыgotskiy tomonidan kiritilgan tushunchadir.
 Bu «shaxs tuzilishini, uning faoliyatini shunday yangi toifasiki, u bolaning ongini, muhitga bo‘lgan munosabati, uning ichki va tashqi olamini, ayni vaqtdagi rivojlanishini asoslab, aniqlab beradigan psixik va ijtimoiy o‘zgarishlardir.»
 Shunday qilib, bolaning rivojlanish darajasini yosh meʼyorlariga mos kelishini baholashda va korreksion maqsadlarni belgilashda quyidagi harakteristikalarni inobatga olish zarur:
 1) Ijtimoiy vaziyat (axvolning) xususiyatlarini (masalan, tarbiyaviy yeki taʼlimiy idoraning turini, bolaning muloqot doirasi, kattalar, oila aʼzolarini hisobga olgandagi o‘zgarishi va h.k.).
 2) Rivojlanishning aynan shu yosh bosqichidagi yangi psixologik hosilalarning shakllanganlik darajasini.
 3) Bolaning yetakchi faoliyatini rivojlanish darajasi, uning optimallashuvini.

Korreksiyaning «yuqoridan quyiga” tamoyili

 Korreksiyaning «yuqoridan quyiga” tamoyili. L.S.Vыgotskiy tomonidan ilgari surilgan ushbu tamoyil korreksion ish yo‘nalishini ochib beradi.
 Psixologning diqqat markazida rivojlanishning ertangi kuni turadi, korreksion faoliyatning asosiy mazmuni: mijoz «taraqqiyotining istiqbolli hududi”ni yaratishdir (bunday mijozlar L.S.Vыgotskiyda bolalar edi).
 «Yuqoridan quyiga” tamoyiliga binoan korreksiya ilgarilab boruvchi harakterga ega bo‘lib, u yangi psixologik hosilalarni o‘z vaqtida shakllantirishga yo‘naltirilgan psixologik faoliyat sifatida tuziladi.

Psixologik faoliyat rivojlanishining tizimliligi tamoyili

 Psixologik faoliyat rivojlanishining tizimliligi tamoyili. Bu tamoyil korreksion ishda rivojlantiruv va profilaktik vazifalarni hisobga olish zaruriyatini tug‘diradi.
 Mazkur vazifalar tizimliligi shaxs turli jihtlarining o‘zaro bog‘liqligini va ularning rivojlanishi geteroxronligini (birday emasligi) aks ettiradi. Shaxs rivojlanishining hamma aspektlari psixika tuzilishining tizimliligi tufayli o‘zaro bog‘lik.
 Korreksion rivojlantiruv faoliyatning maqsad va 10 vazifalarini belgilashda faqatgina bugungi kunda dolzarb bo‘lgan muammolar bilan cheklanmasdan keyingi rivojlanishni ham hisobga olish kerak.
 Vaqtida ko‘rilgan preventiv choralar rivojlanishdagi turli og‘ishlarning oldini oladi.

Korreksiyaning faoliyatga doir prinsip

 Ushbu prinsip korreksion urinishlarning tatbiq predmetini, maqsadga erishish usullari va vositalarini tanlashni, korreksion ishni o‘tkazish taktikasini, qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirish yo‘llari va usullarini belgilaydi.
 Korreksion-rivojlantiruv taʼsirning asosiy usuli sifatida mijozning aktiv faoliyatini tashkillashtirish uning mohiyatidir.
 Shaxs rivojlanishida ijobiy o‘zgarishlar uchun zarur bo‘lgan asos yaratiladi.
 Mazkur prinsipga ko‘ra korreksion ishning asosiy yo‘nalishi bo‘lib mijozda predmetli faoliyatning turli jabhalariga: shaxslararo munosabatlar, pirovardida, taraqqiyotning ijtimoiy vaziyatiga doir, xususiy yo‘nalishning umumlashgan uslublarini maqsadga muvofiq ravishda shakllantirish ilgari suriladi.

Maslahatning qiymati va semantik jihatlarini belgilaydigan fundamental prinsiplar

 1. Inson munosabatlari o‘z-o‘zidan qadrliligi.
 Aloqalar insonga xosdir va har bir kishi "men–siz" munosabatlariga muhtoj.
 Terapevtik munosabatlar esa bu ehtiyojni qondirishi kerak.
 2. Har bir inson o‘zini o‘zi anglashga, insoniylik mohiyatini, ruhini ochib berishga muhtojligi mavjud; va bu maslahat inson ehtiyojni qondirishi kerak.
 3. Inson tajribasining turli o‘lchamlari mavjud, masalan, shaxsiy va maʼnaviy. Psixoterapiya yoki maslahat bir o‘lchovni birining foydasiga hal qilib boshqasini eʼtiborsiz qoldirmasligi kerak.
 4. Har bir inson ijodiy salohiyatga, hayotiy va ichki donolikka ega. Maslahat berish vazifasi odamga ushbu manba bilan aloqa qilish imkoniyatini berishdir.
 5. Maslahatchining o‘z kasbiy faoliyatining "vositasi" bo‘lib, bu uning masʼuliyat o‘lchovini belgilaydi.

Axloqiy tamoyillar

 Maslahat ishining xavfsizligi va samaradorligi uning axloqiy tamoyillariga muvofiqligini taʼminlaydi. Turli mualliflar, jumladan A. A. Bodalev, V. V. Stolin, YU.E. Alyoshina, YE. P. Korablina, L. B. Shnayder va boshqalar psixolog xulq-atvoriga to‘rtdan yettitagacha axloqiy talablarni ajratadilar.
 Taʼkidlangan prinsiplarning bir-biriga o‘xshashligiga qaramay, ushbu mualliflarning pozitsiyalari o‘rtasidagi farqlar hali ham mavjud. Ushbu farqlar birinchi navbatda amaliy psixologik yordamning rivojlanishi va tobora keng qo‘llanilishi bilan bog‘liq.
 Axloq va maʼnaviyat fan sifatida yetarlicha konservativ bo‘lsa-da, davom yetayotgan ijtimoiy o‘zgarishlar hali ham inson munosabatlarining qadriyat jihatlarida o‘z izini qoldirolmayapti.
 Bundan tashqari, terapevtik va maslahat psixologiyasining uslubiy asoslarini shakllantirish psixoterapevtning jamiyatdagi va mijoz-terapevtik munosabatlardagi rolini tushunarli va aniqroq belgilaydi.

Mijozga nisbatan xayrixoh va beg‘araz munosabat tamoyili

 Mazkur taʼrifda mijoz o‘zini qabul vaqtida erkin va qulay sezishi uchun mutaxassis amalga oshirishi, namoyon etishi zarur bo‘lgan kasbiy, professional xulq-atvor xususida so‘z bormoqda.
 Mijozga xayrixoh munosabatda bo‘lish umumqabul qilingan xulq-atvor qoidalariga rioya qilishnigina emas, balki diqqat bilan eshita olish, zaruriy psixologik yordam ko‘rsatishni ham nazarda tutadi.
 Shu bilan birga psixolog maslahat, yordam so‘rab kelgan kishini muhokama qilish emas, tushunish, unga ko‘maklashishga harakat qilishi lozim

Mijoz qadriyatlari va meʼyorlarini hisobga olish tamoyili

 Ushbu tamoyil psixologning jamiyat tomonidan qabul qilingan emas, balki mijoz tomonidan o‘zlashtirilgan xulq-atvor meʼyorlari, ideallariga, dunyoqarashi, qadriyatlariga eʼtibor qaratishi zarurligini bildiradi.
 Samarali psixologik taʼsir mutaxassisning mijoz qadriyatlarini hisobga olgan, tushungan vaziyatdagina amalga oshirilishi mumkin; ularga nisbatan tanqidiy munosabat, qabulga kelgan kishining o‘zini o‘ng‘aysiz sezishiga, "qobig‘i" dan chiqmasligi, ochiq va samimiy bo‘lmasligiga, shu tariqa psixologik maslahat jarayoni natijasining barbod etilishiga sabab bo‘ladi.
 Qayd etish kerakki, mijoz qadriyatlari kishining risoladagi shaxs sifatida faoliyat yuritishiga xalaqit berayotgan paytdagina psixolog ularga alohida eʼtibor qaratishi va hurmat bilan munosabatda bo‘lgan holda mijozga taʼsir o‘tkazishda foydalanishi mumkin.

Maxfiylik, anonimlik tamoyili

 Psixologik maslahat jarayonining asosiy shartlaridan biri maxfiylik, anonimlikdir.
 Bu mijoz tomonidan berilgan har qanday maʼlumot, axborot uning roziligisiz biror davlat, jamoat tashkiloti, jismoniy shaxs, shu jumladan, qarindoshlar yoki do‘stlarga berilmasligini anglatadi.
 Ayrim mamlakatlarda bu qoidaga kiritiladigan va doimo avvaldan mijoz ogohlantiriladigan bir istisno mavjud.
 Misol uchun psixolog qabul jarayonida mijozning biror kishi yoki jamiyat hayotiga jiddiy xavf tug‘diradigan xatti-harakatni amalga oshirishni maqsad qilganidan xabar topishi mumkin. Biroq shunday hollarda ham o‘ta ehtiyotkorlik va mijoz manfaatlarini hisobga olgan holda harakat qilish tavsiya etiladi.

Shaxsiy va kasbiy munosabatlarni farqlash tamoyili

 Amaliyotda tajribali va professional mutaxassislarning mijozlar bilan o‘ta do‘stona munosabatga o‘tib, yoki qarindosh-urug‘lari, do‘stlariga yordam ko‘rsatish maqsadida "tuzoqqa tushib" qolganlariga misollar ko‘p.
 Bu yo‘l mutaxassisning bashoratchi emasligi va yaqinlarga beriladigan tavsiyalarning tez qadrsizlanib qolishi bilangina emas, balki quyida aytib o‘tiladigan boshqa sabablarga yega yekanligi bilan ham xavflidir.
 Psixoterapiyada bemorlar bilan ish olib borishda qo‘llanadigan ikki muhim tushuncha mavjud:
 a) "ko‘chirish". Bu mijoz, patsiyentning turli kishilar bilan bo‘lgan munosabati xususiyatlari, asosiy muammo va nizolarini psixoterapevtga ko‘chirishga moyilligini anglatadi;
 b) "aksil ko‘chirish". Bu esa psixoterapevtning har xil insonlar bilan bo‘lgan muomala-munosabati xususiyatlari, ichki muammo va nizolarini mijozda ifodalashga intilishidir.

“Shu yerda va hozir” tamoyili

 T-guruhlarning ishlashi uchun muhim shart “Shu yerda va hozir” tamoyiliga rioya qilishdir. Bu shuni anglatadiki, agar bu holatlar hozirgi tajribalar bilan bog‘liq bo‘lmasa va hozirgi vaqtda mijozda yuzaga keladigan o‘zaro taʼsirlar bilan bog‘liq bo‘lmasa, odatda, hayotiy holatlarning batafsil taqdimoti rag‘batlantirilmaydi.
 Mavjud tajribaga va ularga jalb qilinganligiga eʼtibor-bu shaxsdagi burg‘ilashni qo‘llab-quvvatlovchi yoqilg‘idir.
 “Shu yerda va hozir” tamoyili shaxsning hozirgi sezgilariga, reaksiyalariga, his-tuyg‘ulariga eʼtiborini jalb qilishni o‘z ichiga oladi.
 Shu bilan birga, "asosiy uchrashuv" modelini ishlab chiqishda Rodjers faqat “Shu yerda va hozir” his qilishni maqsad qilib qo‘ydi. Rodjers va shaxs hozirgi reaksiyalarini ifoda etishni afzal ko‘rsalar-da, u o‘tmishdagi voqealarga murojaat qilishni taqiqlamaydi.

TAVSIYA YETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

2 .Abramova G.S. Prakticheskaya psixologiya: Uchebnik dlya studentov vuzov. - 6-e izd., pererab. i dop. M.: Akademicheskiy proyekt, 2001.

3 .Abramova G. S. Psixologicheskoye konsultirovaniye: teoriya i opыt. – M., 2000.
4 .Aleshina YU.E. Semeynoye i individualnoye psixologicheskoye konsultirovaniye. - M.: Red.-izd. sentr Konsorsiuma «Sotsialnoye zdorove Rossii”, 1993.
5 American Psychological Association. Yethical principles of Psychologiss // American Psychologist, 1990. Vol. 45. P.
6 An Introduction to Consulting Psychology: Working With Individuals, Groups, and Organizations, by R. L. Lowman.
7 Bern E. Igrы, v kotorыe igrayut lyudi. Lyudi, kotorыe igrayut
8 igrы. M., 1988.
9 Bondarenko A. F. Psixologicheskaya pomoщ: teoriya i praktika. – M., 2000.
a. Byudjental Dj. Iskusstvo psixoterapevta. SPb.: Piter,
10 2001.
11 8.Burnard, F. Trening navыkov konsultirovaniya / F. Burnard.
12 SPb.: Piter, - 2002.