“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

NAZORAT SAVOLLARI
1. Fizik kattaliklarni o‗lchash xatoligi nima va qaysi belgilari bo‗yicha tasniflanadi?
2. Muntazam va tasodifiy xatoliklar nima ekanligini tushuntiring
3. Xatoliklarni sonli, paydo bo‗lish xarakteri va paydo bo‗lish o‗rniga ko‗ra tasnifini keltiring.
O‟lchash xatoliklarining klassifikatsiyasi va sistematik xatoliklarni bartaraf qilish usullarini o‟rganish. 
Ishning maqsadi:
Talabalarga O‘lchash xatoliklarining klassifikatsiyasi haqida ma‘lumot berish. 
Ulchash xatoliklari va ularning sinflanishi Ulchash jarayonida kuyidagi tushunchalar kullaniladi: 
ulchovning nominal kiymati (nominal value) — tayyorlashda ulchovga yoki Ulchovlar guruxiga berilgan
kattalik kiymati. Misol, nominal kiymati 1Q bulgan rezistor, nominal kiymati 1 kg li tosh. Kupincha nominal 
kiymati ulchovning uzida kursatiladi; ulchovning xakikiy kiymati (conventional true value of an actual 
measure) — ulchovni kalibrlash yoki kuyoslash asosida unga berilgan kattalik kiymati. Misol, massa birligi-
ning davlat etaloni tarkibiga massasining nominal kiymati 1 kg li platinairidiyli tosh kiradi, lekin bu tosh 
massasining xakikiy kiymati 1,00000087 kg budib, u Xalkaro ulchovlar va tarozilar shubasida sakdanayotgan
kilogrammning xalkaro etaloni bilan kiyoslash (mazkur xolda kalibrlash) natijasida olingan.Ulchash
vositasining xatoligi (error (of indication) of a measuring instruments) — Ulchash vositasining kursatuvi 
bilan ulchanayotgan kattalikning chin (xakikiy) kiymati Urtasidagi ayirma. Ulchov uchun uning nominal
kiymati
Ko‘rsatuv buladi. Kattalikning chin kiymati noma‘lum bulgani uchun amalda uning xakikiy kiymatidan
foydalaniladi. Ulchash xatoligi ulchashning muxim xususiyati bulib,
Ulchash natijasi kattalikning chin kiymatiga yakinlashishining mikdoriy b axosi xisoblanadi.
Kattalikning chin kiymatiga erishish mumkin bulmaganligi sababli, amaliyotda xatolikni baxolash uchun chin

---

34 
kiymat Urniga uning xakikiy kiymati ko‘llaniladi. Sonli belgilanishiga kura Ulchash xatoliklari absolyut va
nisbiy turlarga bulinadi. 
Absolyut xatolik Ax deb ulchash natijasi x bilan ulchanayotgan kattalikning xakikiy kiymati X0 Uratasidagi 
farkka aytiladi: 
. dX-x=xA(1. 11) 
Absolyut xatolik ulchanayotgan kattalikning ulchov birligida ifodalanadi. 
Nisbiy xatolik Zx absolyut xatolikning ulchanayotgan kattalikning xdkikiy kiymatiga nisbati sifatida
anikdanadi: 
Zx = Ax/X0. (1.12) 
Nisbiy xatolik ulchov birliksiz, foiz (%)da, promille (°/00)da, milliondan k;ism (rrsh)da, milliarddan
k;ism (rr)da ifodalanishi mumkin. Masalan, nisbiy xatolikni kuyidagicha yozish mumkin: 
5x = 5-10"7, yoki Zx = 0,00005 %, yoki Zx = 0,0005 %0. 
Amaliyotda kuprok, nisbiy xatolikni foiz xisobida kuyidagicha yoziladi: 
bx= ^ 100. (1.13) 
Ulchash xatoliklari turli sabablarga kura kelib chyudishi mumkin. Shunga kura ulchash xatoliklari
muntazam va tasodifiy bulishi mumkin. 
Munatazam xatolik (bias error of measuring instrument) ulchash vositasi xatoligining doimiy deb
kabul qiilinadigan yoki konuniy uzgaruvchan tashkil etuvchisidir. Mazkur
ulchash vositasining muntazam xatoligi, odatda, ushbu xil ulchash vositasi boshka nusxasining
muntazam xatoligidan farqlanadi, buning natijasida bir xil ulchash vositala -
rining guruk uchun muntazam xatolikni ba‘zan tasodifiy xatolik deb kdrash mumkin. 
Tasodifiy xatolik (repeatability error of a measuring instrument) ulchash vositasi xatoligining tasodifiy
uzgaradigan tashkil etuvchisidir. Tasodifiy xatolikni urtacha arif­ 
metik kdymati nolga tent bulgan tasodifiy kattalik sifatida kurish mumkin. Chekli sondagi ulchashlar
uchun tasodifiy xatolikning mumkin bulgan chegaralarini ulchashlar natija -
larini maxsus matematik xdsoblar orkdli anikdash mumkin.Munataza m xatolik tajriba yuli bilan
anikdanishi mumkin. Uzgarish xarakteriga kura munatazam xatoliklar
kuyidagi turlarga bulinadi: 
— doimiy xatolik — uzok, muddat uz kiymatini sakdovchi
xatolik (masalan, tarozi toshlaridagi munatazam xatolik); 
— progressiv xatolik — tuxtovsiz bir xilda usib yoki sunib boruvchi xatolik (ulchash asboblarining 
ayrim ulchashga boglik kismlarining yemirilishidan kelib chikuvchi muntazam xatolik);
— davriy xatolik — kdshmati vaktning yoki ulchash asbobi kurs atkichi uzgarishining davriy funksiyasi
bulgan xatolik (doiraviy shkalali ulchash uskunalariga xos xatolik, masalan, kichik chizikdi kuchishlarni
ulchash uchun ishlatiladigan soat tipidagi indikator); 
— murakkab konuniyat bilan uzgaruvni xatolik — bir necha muntazam xatoliklarning birgalikdagi
ta‘siridan xar xil buladigan xatolik. 
Kelib chiqish sabablariga kura ulchashlarda kuyidagi muntazam xatoliklar bulishi mumkin: 
uskunaviy, kullanilayotgan ulchash vositalarining yetarli darajada mukammal emasligidan kelib chitali; 
uslubiy, ulchashda kullanilayotgan ulchash uslubiyatlarining
mukammal emasligidan kelib chikddi; sub‘vktiv, ulchashlarni amalga oshirayotgan xodimlarning shaxsiy
xususiyatlari (malakasi, tajribasi, e‘tiborligi,
sezgirligi, sezgi organlarining darajasi) bilan va atrof-muhit uzgarishiga boglik, xolda kelib chikadi. 
Muntazam xatoliklarni bartaraf etish (xatolikka ta‘sir etuvchi omilni bartaraf etish yoki shu omil ta‘siridan 
izolyatsiya kddis h) mumkin va u ikki boskdchda amalga oshiriladi: ulchashgacha va ulchash jarayonida.