-г-,
bilish retrosnektiv xususivat kasb etadi. Bunda tari-
1 (1» 1Л1.Т ---------
xiy tadqiqot jarayonida zam onaviylikdan o'tm ishga tom on, ya’ni
oqibatlarning sabablarini izlashga asosiy e ’tibor qaratiladi. Bunda
tarixiy jarayonlar va hodisalarni avvalgi va keyingi holati bo‘yi-
cha butun boricha tasvirlash im koniyati yuzaga keladi. To‘g‘ri
bunda o‘tm ishni m odernizatsiyalash, ya’ni
tarixiy voqelar-
ning zamonaviy talablarga m oslashtirilishi yoki arxaiklashtirish,
ya’ni tarixni ayni eski holatining xususiyatlarini ilgari surishga
yo‘l qo‘yilishi m um kin. Ayni vaqtda zamonaviy tarixchi uchun
o‘tmish haqida va o‘tm ishni tasavvur qilish va his etish murak-
kablik tug‘diradi, chunki o ‘sha davr tarixchilarining o ‘zlari ham
o‘z zam onlari va o'zlaridan avvalgi davrlarni tushunishda va tav-
siflashda xuddi shunday qiyinchiliklarga duch kelganlari tabiiy.
Tabiatdan farq qilgan holda jam iyatda ongi va tafakkuri ji
hatdan yuksak iqtidorga ega bo‘lgan ham da o‘z
oldiga aniq bir
maqsad qo‘yib unga erishishga harakat qiladigan insonlar ha-
rakatda bo'ladi va faoliyat yuritadi. Bundan tashqari tabiiy fan
larda obyekt va subyekt bir-biriga qaram a-qarshi turadigan bo‘lsa,
tarix fanida o ‘zaro m unosabatlar birm uncha murakkab jarayondir.
Tarix fanida subyekt, ya’ni tadqiqotchining o‘zi ayni vaqtda ta ri
xiy jarayonlarning ishtirokchisi ham dir. Bu holatda tarixchi, ya’ni
subyekt tarixiy jarayonlarni chetdan turib kuzata olmaydi va b u n
da insonning o ‘z-o‘zini, o ‘zining faoliyatini bilish va tahlil qilish
jarayoni kechadi. Tarixchi tadqiqotchi tadqiqot davomida ta ri
xiy jarayonlarda faoliyati m uhim aham iyat kasb etuvchi insonlar
faoliyatini
tadqiq qilar ekan, uning tarixiy bilish darajasi qiyosiy
xususiyatga ega bo'ladi va bunda tarixiy jarayonlardagi insonlar
faoliyati turli darajada baholanib boriladi. Tarixchi tarixiy ja ra
yonlar va voqealarning aham iyatini aniqlagan holda, ayni vaqt
da insonlar faoliyatiga ham baho beradi. Bu tarix fanining o ‘zi-
ga xosligidir. Tarix fani haqida fikr yurituvchilarning ko‘pchiligi
°datda qo‘lga kiritilgan natijalarning subyektivligi haqida fikr
bildirib, buni mutlaq haqiqatga erishishdagi eng katta to'siq deb
hisoblaydilar.
H aqiqatan ham , I.K ovalchenkoning fikr bildirishicha, ta
rixiy bilish ikki karra subyektlangan bo'lib,
birinchidan
tarty
clii swbyckiiv xaraKteraagi tarixiy m anbalar bilan ishlaydi va ik-
kinchidan, ayni vaqtda m anbalardagi faktlarning, ulardagi tarixiy
voqealar va tarixiy jarayonlarning tavsiflari keltirilgan m a’iumot-
larning interpretatsiyasi jarayonida ham um um iy xulosalarni be-
rishda o 'zin in g shaxsiy, subyektiv fikrlarini berishga m ajbur bo'la
di. Adabiyotlarda tarixchining subyektivligini obyektiv haqiqatga
erishishdagi asosiy to'siq sifatida ko'rsatilsada,
bu yerda subyek-
tivlikning sifati aksincha, uzoq o'tm ishga kirib borish im konini
beradi. B uning o'ziga xosligi va isboti shundaki, G eradotdan
boshlab barcha buyuk tarixchilarning asarlari va ularning tarixiy
m a’lum otlari bugungi kunda ham o'z aham iyatini yo'qotm agan
va barcha tarixchilar uchun qim m atli m anbalar bo'lib
sanaladi,
ayni vaqtda u lar tarix fanining rivoji va taraqqiyoti uchun bugun
gi kunda ham xizm at qilm oqda.
Plyuralizm tarafdorlari ayni bir tarixiy voqea yoki jarayonning
turli asoslari va qonuniyatlari mavjud deb fikrlaydilar. Bunday
tu rli-tu m an lik qarashlarining mavjudligi tarixiy tadqiqot obyek-
tinin g m urakkabligini, ya’ni tarixiy voqelikning yuz berishining
turli holatlari bilan izohlaydilar. Tarixiy reallikning o 'zin i
turli-
chadir, uning yuzaga kelishi va turli o'zaro aloqalarini o'rganish
kerak, deb hisoblab, tarixiy voqelik yoki tarixiy reallikni tarixiy
m anbalar yordam ida tiklanadigan ayrim m a’lum otlar tarzida
tushuntirishga harakat qiladilar. Plyuralizm g'oyasi tarixchining
dunyoqarashidagi turlichalik va uning metodologik bilim lari bi
lan bog'liqlikni ilgari suradi.
Tarixda barcha tarixchilar tom onidan birdek isbotsiz qa
bul qilinadigan biror-bir nazariya, hattoki
eng aham iyatli va eng
dolzarb tarixiy tushunchalar va kategoriyalar borasida ham ta
rixchilar o'rtasida yagona kelishuv mavjud emas. Shundan tarix
fani metodologiyasidagi polisem antlilik tushunchasi kelib chiqa-
di. Buni esa ayni bir tarixiy voqea va hodisa yoki jarayonning tur-
licha interpretatsiyalanishi bilan tushunish m um kin. Bu esa tarix
126
ni chuqurroq anglash va bilish im koniyatini beradi. Barcha
T ^ ^ t a t s i v a l a r o‘zaro
um um iylik kasb etib, o'tm ish voqealari
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
