Metodologiyasi

n a ra sh . 
Tarix fanida esa tarixiy taraqqiyotning obyektiv
I! 
QCO
ч 
t t .------
: 
t. 
i. vr-.
• 
l-.irtr» n i u II l i a \ l l l l 1/1 V
II /. IIIIKIIIIIUIKl 1Л11 I 111 1Л11. 
( I l l » Ull
ta’kidlashicha. inson tarixni ijod qiluvchi, uni shakl-
. . .
. 
t 
t . 
i.^b n m rb ! nmildir. mson tarixiy jarayonda o ‘ziga zarur va o‘zi
xohlagan jam iyatni barpo eta olishi m um kin deb hisoblaydilar.
D e te r m in iz m
- (lotin. «aniqlayman*) - moddiy va m a’naviy 
olam hodisalarining obyektiv qonuniyatli o'zaro aloqadorligi va 
bogMiqligi, narsa va hodisalarning sababiy bog‘lanishlari haqidagi 
falsafiy ta’limot. D eterm inizm ning markaziy o'zagini sababiyat- 
ning, ya’ni hodisalar o‘rtasida bir hodisa (sabab) muayyan sha- 
roitlarda m uqarrar ravishda boshqa hodisani (oqibatni) keltirib 
chiqaradigan aloqadorlik mavjudligi haqidagi qoida tashkil qila- 
di. D eterm inizm ning aksi indeterm inizm bo'lib, u um um an sa- 
babiyatni yoki loaqal uning umum iy xususiyatini tan olishni 
rad etadi. Tarix fanida determ inizm (sababiylik) tamoyili fran ­
suz va nemis olim lari tom onidan ilgari surilgan. U lar tarix faqat 
tasodiflardan iborat degan g‘oyaga qarshi chiqqanlar. Sababiylik 
tamoyili tarixiy voqelikning o‘z sababiga egaligiga e’tibor bera- 
di. D eterm inizm (sababiylik) tam oyili tadqiqotchining e’tiborini 
tarixiy hodisalar va voqealarning shartli ravishda o ‘zaro bir-bi- 
riga bog'liq ravishda sodir boMishiga qaratadi. Bu tamoyilga ko‘ra 
barcha voqealar va hodisalar o‘zaro bir-biri bilan bog'liq ravish­
da sodir bo'ladi va bir-biriga ta’sir ko'rsatadi. Ayrim tarixchilar 
sababiylik tam oyilini tan olm aydilar, chunki tarixiy voqealarning
sababini ochib berish ju d a m urakkabdir.
Dialektika — mavhumlik keng m a’noda bilim ning «qashshoq- 
lig i* , 
bir tom onlam aligi, konkretlik esa uning to'liqligi, m az- 
mundorligi sifatida tushuniladi. Shu m a’noda m avhum likdan 
konkretlikka o'tish ilmiy bilish jarayonining um um an olganda