TARIXIY
DALIL VA U N IN G INTERPRETATSIYASI
Tarixiv dalil va uning interpretatsiyasi. Dalil. Tushuncha to'g‘risi-
dazi bahslar. X lX asrda dalilga sig‘inish. Dalil tadqiqotlarining nati-
. i interpritatsiyaning «yumshoqligi» va dalilning *mustahkamligi».
Dalilning haqiqiyligi va uni anglash. Dalilning guruh lari va xususi
yati bo'yicha mohiyati. Tarixiy borliq dalillar in ing turlari. Tarixiy
dalil tizimi, tarixga ta ’sir etish omillari va mohiyati.
Tarixiy dalillarni aniqlash va ularning interpretatsiyasi zam o
naviy tarix tadqiqotlarining asosiy om illaridan biri sanaladi. Ta
rixchi nafaqat professional m ahoratga ega bo‘lishi kerak, balki
tarixiy dalil yuzasidan o‘zining ilmiy qarashlariga ham ega boMi-
shi (qay
tarzda qoMlanilishi, tahlili qilinishi va dalillarni inter-
pretatsiyalashi) talab etiladi. Tarix fani mavjud boMgan barcha
davrlarda «tarixiy dalil* tushunchasi yuzasidan bahs va m uno-
zaralar ham doimiy ravishda mavjud boMgan. Bu haqda fikr-
lar shunchalik ko‘pki, ularni tarixiy ijodni shakllantirib beradi-
gan «gMshtchalar»dan boshlab, tafakkur orqali shakllantiriladigan
tasaw urlargacha ko‘rish m um kin.
Biroq bu bahslar va m uno-
zaralar asoslanmagan quruq safsatalar emas, balki um um iy ho-
latda tarixiy tafakkurni m ukam m allashtirib, yangi yondashuv-
lam ing yuzaga kelishi va tarixiy tadqiqotlarda yangi uslublarning
qoMlanilishiga yoM ochib berdi.
Dalil tushunchasi tarixshunoslik nuqtayi nazaridan alohida
maqomni, alohida ta ’rifni, o ‘ziga xos qoidani talab qiladi. Ta
rixchi dalil va va uning o'ziga xos jihatlariga
jiddiy yondashishi
lozim. H ar qanday tadqiqot jarayonida tarix tadqiqotchisi shun
day holatlarga duch keladiki, bunda tarixiy tadqiqot mavzusidan
kelib chiqqan holda amalga oshirilayotgan tadqiqotning mohiya-
ll> uning ilmiy asoslanganligi dalillarga bevosita bogMiq boMadi.
Bunda tadqiqotchi maMum bir tarixiy jarayon, voqelik yoki hodisa
haqidagi xulosalarni isbot qilish,
yoki aksincha uni inkor qilish,
uchinchi holatda esa o ‘z ilmiy xulosasini inkor qilib boMmaydigan
holatda ko'rsata bila olishi va isbotlay olishida bevosita dalilga
141
asoslanadi, o ‘z-o ‘zidan bu jarayonda dalil o ‘ta m uhim ahami-
yat kasb etadi. Shunday ekan, savol tug‘iladi, dalilning o‘zi ni
m a, tarixiy dalil qanday bo‘ladi, dalilni qanday tushunish lozim’
Tarix fani o ‘zin ing b ir necha m ing yillik taraqqiyot
voMida
tarixiy dalilga boMgan m unosabatni aniqlashtirib olish uchun
b irm uncha
m urakkab, ilm iy tafakkur, ilm iy bilish va ilmiy xu-
losalar chiqarish tajribalarini o ‘tadi. Tarix fanining ibtidosida
tarix ch in in g vazifasi asosan dalillarn i yig‘ish boMgan. Og'za-
ki m anbalar, afsonalar, rivoyatlar dastlabki vaqtlarda o'tm ishni
tasvirlab beruvchi asosiy om illar boMgan boMsa,
tarix fanining
taraqqiyoti jarayonida dalil va unga boMgan m unosabat, dalilni
tarix faniga va tarixiy voqealam ing asoslab berilishiga jalb etili-
shi ham jiddiylashib, m urakkablashib bordi. A niq va muayyan
so d ir boMgan tarixiy jarayon yoki hodisa haqida aniq dalillarni
topish tarixchi oldidagi asosiy vazifalardan
va m uam m olardan
biriga aylandi.
Asosiy m uam m olardan yana biri dalilni izohlab berish edi.
A sta-sekinlik bilan dalil va uning izohi borasidagi fikrlar, qa-
rashlar, yondashuvlar shakllana boshladi va ayni vaqtda ularning
turli xilligi bu tu shunchalar o'rtasidagi ziddiyatlarning yuzaga ke-
lishiga ham sabab boMdi.
XIX asrda daliln ing «ilohiylashtirilishi*, dalilga «sigMnish* ho-
latlari ro‘y berdi. D alillarning aniqlanishi va qoMlanilishi vazifa
si m anbalarning tanqidiy tekshiruvi orqali am alga oshirildi. Da
lil tushunchasi ostida real tarixiy voqelikni aks ettirib, tasvirlab
beruvchi ishonchli bilim tushunildi. D alillarga fanning ishonchli
obyektiv asosi
sifatida m unosabatda boMindi, dalillarni tavsiflab
tarixiy jarayonni um um lashtirishga e ’tibor qaratildi. Nemis tarix
chisi D .R ankening ta ’kidlashicha, «tarixni qanday sodir boMgan
boMsa, shundayligicha yozish kerak*.
Pozitivistlar dalillarni um um lashtirishga ishonchsizlik va
shubha bilan qarab, uni tarixchining subyektiv qarashlari m ahsu
li deb hisobladilar. Natija em pirizm ning yuzaga kelishi va da
lillarning m utlaqlashtirilishiga (absolyutlashtirilishiga) olib keldi.