|
Tizimli yondashuv va tizimli tahlil.
T iz im — real v o q elik d a-
gi alo h ida tarkibiy ja ra y o n la m in g u m u m iy yaxlitligi b o ‘lib, u la r
ning o ‘zaro birgalikdagi faoliyati va m avjudligi u la rn in g tark ib iy
qism lariga xos b o ‘lm ag an yangi u m u m iy la sh g an x u su siy atlarn in g
sh akllanishiga o lib keladi.
H ar b ir tizim o ‘zin in g tartibi, tu zilish i va vazifalariga ega.
T izim ning tarkibiy qism lari - ichki tiz im la r va elem entlardir. Jam i-
yatga xos boMgan ijtim oiy tiz im lar b irm u n ch a m u rak k ab tu zilish -
ga ega bo'lib, u la rn i o ‘rganish va tadq iq etish ta rix ch in in g vazifa-
sidir. T izim li yondashuv uslubi jam iy at tizim larin i tartibga soluvchi
q onunlarni tushunishga yordam beradi. B unda tadqiqot jaray o n id a
yetakchi uslub tizim li-vazifaviy (strukturaviy-funksional) tahlildir.
A yrim ta rix c h ila r to m o n id a n tiz im li ta h lild a k o 'p in ch a tiz im
ning m u h it bilan birg alik dagi faoliyati in k o r q ilin ad i. B arch a ij
tim oiy tiz im la rn in g asosi o ‘ta m u sta h k a m b o 'lg a n o 'zig a xos-
lik bo'lib, b u n in g natijasida s tru k tu ra (tizim ) o 'z g a rm a s b o 'la d i.
0
‘zgarm as h o la tla rn i sin x ro n o 'rg a n ish g a b o 'lg an m o yillik k o 'p
h ollarda d in a m ik d ia x ro n ta h lil (tu rli o 'z g a rish la rn i tad rijiy lik ,
bosqichlari b o 'y ich a ta h lil)d a n voz k echishga olib keladi.
Induksiya-deduksiya.
Induksiya — a lo h id a h o la tlard a n u m u m iy
voqealarga to m o n ta h lil etish. D edu ksiy a — u m u m iy h o la tla rd a n
alo h id a, d astlabk i v o qealarga to m o n o 'rg a n ish .
197
Tarixchi d alillarn i (faktlarni) o'rg an ish natijasida um um iy tu-
shunchalarga keladi, yoki aksincha, d a lillarn i (faktlarni) tu shun-
tin sh d a o ‘ziga m a’lum tu sh u nchalarn i qo'llaydi. H ar bir dalil (fakt)
d a u m um iy h o latn in g ayrim qism lari mavjud b o ‘ladi. D astlab u
alohida d alillar (faktlar) sifatida nam oyon b o ‘lsa, keyinchalik ham
shundayligicha nam oyon bo'ladi. F.Bekon ay n an induksiyani aso
siy uslub deb hisoblaydi. U ning fikricha, deduksiyadagi m uayyan
b ir fikrga kelish va to 'g 'ri xulosa chiqarish ko'p hollarda xatolik-
ka uchraydi. X IX asr tarixchilari aksariyat h o llarda induktiv uslub-
ni qo'llaganlar. H ozirgi k u nd a ham deduktiv uslubga shubha bilan
qarash m avjud. D .E lton m anbalardagi em pirik m ateriallarga xos
b o 'lm agan n aza riy ala m i qo'llash fan uch un z ara r keltirishi m um
kin, deb hisoblaydi. Biroq uning bunday keskin nuqtayi nazar
boshqa tarix c h ilar to m o n id an m a’qullan m ad i. H o disalarning tub
m ohiyatiga yetishish va u n i anglash uchun o 'zaro yaqin fanlardan
ham d a tu sh u n ch a va nazariyalardan foydalanish lozim. Induksi-
ya va deduksiya bir-biriga bog'liq va u lar b ir-b irin i to'ld irib keladi.
A naliz (tahlil) va sintez (hodisalam i o'zaro bog'langan, bir butun
holda tekshirish, olingan natijalami um um lashtirish, ulardan bir bu
tu n xulosa chiqarish) uslublari. M azkur tadqiqot uslublari ham ta
rixchilar tom onidan tadqiqotlar jarayonida keng qo'llaniladi. Tahlil
obyektning turli tom onlarini alohida ajratib olgan holda, bir butun
hodisani alohida qismlarga ajratgan holda o'rganadi. Tarixchi o'lga-
nilayotgan davr yoki tadqiqot obyektini tadqiqot jarayonida bir butun,
yaxlit holda jalb qila olmaydi yoki tadqiqot ko'lam i tadqiqot obyekti
ni yaxlit holida qam rab ololmaydi. O'liganilayotgan obyektning yoki
davm ing tu d i om illarini ham da tadqiqot obyektini turii nuqtayi na-
zariardan tadqiq etayotgan tarixchi tahlil natijasida qo'lga kiritilgan
m a’lum otlam i birlashtiradi va umum lashtirgan holda bir butun, yaxlit
tushunchaga yoki xulosaga keladi. Tarixda va tarixiy tadqiqotda sintez
nisbatan m urakkab uslub bo'lib, tadqiqot obyektini tushunishda sifat
jihatdan jiddiy ravishda olg'a siljishga im kon beradi.
«Tarixiy sintez* tu sh u n ch asi A .B err to m o n id a n ishlab chiqil-
gan. U XX asr b o sh larid a «Tarixiy sintez ju rn ali* n i va X alqaro
intcz
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
