Metodologiyasi o z b e k I s t o n r e s p u b L ik a s 1

. ^ a y e v N . Tarix falsafasining nazariy asoslari. — Т.: M a'naviyat, 2008.
15

---

X IX
asr oxiri - XX asr boshida tarix falsafasining ko‘pgina yan- 
gi yo‘nalishlari vujudga kelgan. U larning h a rb iri o ‘z tadqiqot pred- 
m etiga ega boMgan. M asalan, tarix n in g aylanm a harakati nazariya- 
si nam oyandalari (N ikolay Danilevskiy, Osvald Shpengler, A rnold 
Toynbi), o ‘z o 'tm ish d o sh lari kabi, o‘z oldiga tarixiy jarayon q o- 
n uniyatlarini aniqlash vazifasini qo'ygan. Xristian tarix falsafasi­
n ing ko‘p sonli yo'nalishlari: neotom izm (Jak M ariten, Etyen A nri 
Jilson va boshq.), neoavgustizm (M oris Blondel, G abriyel M ar­
sel, Jan Lakrua), teyyardizm (Pyer Teyyar de Sharden) va qism an 
ekzistensializm (K arl Yaspers) nam oyandalari tarixn ing m azm u- 
ni m uam m osini bosh m u am m o deb hisoblaganlar. Tarixiy bilish- 
n ing gnoseologik nazariyasi va tanqidi nam oyandalari (Vilgelm 
Diltey, Benedetto Kroche) esa tarixshunoslik (istoriografiya) doira- 
si bilangina cheklanib qolm aganlar, balki so‘zning keng m a’nosida- 
gi tarixiy ongni ham tah lil qilganlar. N eokantchilik tarix falsafasi 
(Vilgelm Vindelband, G e n rix Rikkert) va «analitik» tarix falsafasi 
(E rn est Nagel, Karl G em p el va b.) ham o ‘zining alohida predm eti- 
ga ega. XX asr tarix falsafasi aksariyat hozirgi yo'nalishlarining m u- 
him xususiyati shundan iboratki, ularning predm eti sifatida jahon
tarixi, hozirgi sivilizatsiyaning global m uam m olari am al qilad i1.
T arix fani m etodologiyasi m ustaqil fan sifatida X IX asr oxir- 
gi choragi — XX asr b o sh lari davom ida shak lland i. Bu davrda 
ta rix fan in in g m etodologik m u am m olari boshqa joylarga nisba- 
ta n G e rm a n iy ad a ja d a llik bilan o 'rg a n ila bo shlandi va bu bora- 
d a ikkita o ‘ziga xos « m aktab»lar sh ak lland i. Baden m ak tab in in g
yetakchi vakillari nem is tarixch i va faylasuflari V.Vindelband 
(1848—1915) va G .R ik k e rt (1863—1936)lar edi. U la r o ‘zla rin in g
fa n n in g m etodologiyasi borasidagi q a ra sh larin i sh ak llan tirib , uni 
quyidagicha ifoda qildilar: «tabiiy fan la rn in g vazifasi - um um iy 
q o n u n la rn i sh ak llan tirsa, tarix fan in in g vazifasi — alo h id a d a lil- 
larn i tavsiflashdir»2.