Metodikasi kafedrasi bitiruvchisi uzakova nasiba jahon adabiyotini o

2-fasl. V-VII sinf “Adabiyot” darsliklarida o‘quvchilarning  

                     yoshiga mos badiiy asarlarning berilishi 

 

V sinf darsligida o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga 

olinganligini Ezop masallarining berilishidan ham payqash mumkin. Odatda, 

bilimlari chuqur, hayotiy tajribalari boy bo‘lgan kishilar shunday so‘zlashadi. 

Ana shunday so‘zlash usulini yevropaliklar «Ezop tilida so‘zlash» yoki 

«Ezopona til» deb yuritishadi. 

Xo‘sh, nega bunday ibora paydo bo‘lgan? Ezop degani kim?  kabi 

savollar tug‘ilishi tabiiy.  Bu savollarga javob topish uchun qadimiy 

Yunonistonga, ya’ni hozirgi dunyo xaritalariga Gretsiya, Makedoniya nomi 

ostida kiritilgan mamlakatlar va o‘sha atroflardagi ko‘hna davlatlar, shaharlar 

tarixiga murojaat qilishimiz kerak. 

Rivoyatlarga ko‘ra, miloddan avvalgi VI asrlarda Yunonistonda 

quldorlik tuzumi hukm surgan paytda qullar orasidan yetishib chiqqan 

nihoyatda   aqlli,   ammo   o‘ta   badbashara,   xunuk  bir   donishmand  

bo‘lib, uni Ezop deb atashgan ekan. Uning asli kelib chiqishi o‘sha 

davrlardagi Frigiya mamlakatidan bo‘lib, urushlar natijasida qul qilib olinib, 

Yunonistonga kelib qolgan. Aql-u farosati, topqirligi bilan o‘z 

xo‘jayinlarining mushkullarini oson qilib, hurmat va e’tibor qozongan. Hatto 

shaharlarni bosqinlardan asrab, podshohlarni qirg‘in-barot urushlardan 

to‘xtatib qolgan. Oxir-oqibat  o‘zini qullikdan xalos etib, Lidiya shohi Krez 

saroyida xizmat qilgan, so‘ng Vavilon shohi Likurg saltanatida xazinabon 

                                                            

3

  

Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч.-Т.: Маънавият, 2008. 

 

---

12 

 

darajasiga ko‘tarilgan. Keyinroq, haqgo‘yligi, adolatparastligi, kinoyali 

achchiq tili uchun alamzada, hasadgo‘y dushmanlari uni Delfa shahrida tog‘ 

qoyasidan otib yuborib o‘ldirganlar. 

Ezop hayoti haqidagi ma’lumotlar o‘sha davrdagi va undan keyingi 

asrlardagi solnomachilar tomonidan  yozib qoldirilgan rivoyatlar, ibratli 

hikoyatlar orqali yetib kelgan. Uning 500 ga yaqin masallari qadim 

davrlardayoq jamlanib, «Ezop masallari» nomi ostida kitob qilingan va 

donishmandlik o‘gitlari sifatida butun dunyoga tarqalgan. 

«Ulug‘  masalchi»

4

ning  o‘zi haqida rivoyatlar ham juda ibratomuz. 

Masalan, ularning birida hikoya qilinishicha, Ezopning xo‘jayini safarga 

otlanar ekan, o‘z qullariga yuklarni bo‘lib olib, ko‘tarib ketishlari lozimligini 

buyuradi. Ezop ularning oldiga kelib, o‘ziga yengilroq yuk berishlarini 

iltimos qilganida, qullar uning o‘zi tanlab olishiga ruxsat beradilar. Ezop 

borib, to‘rt kishi zo‘rg‘a ko‘taradigan non solingan qutini tanlaydi. 

Atrofidagilar barchasi undan kulib, yengil narsa so‘rab, eng og‘ir yukni 

tanlagani uchun ahmoq deya masxara qiladilar. 

Xo‘jayini uning og‘ir yukka o‘zini urganini ko‘rib, Ezopni maqtab 

qo‘yadi.  Aslida Ezop olis safarga ketayotganlarini sezib, uzoqni ko‘zlab ish 

tutgan edi.  Anchagina yo‘lni bosib, kun peshinga yetganda, barcha to‘xtab, 

ovqatlanishga o‘tiradilar. Shunda Ezop ko‘tarib kelgan qutidan barchaga non 

ulashib, yukini ikki barobar yengillashtiradi. Kechga borib, yana yo‘lda 

ovqatga unnaganlarida  qutining ichidagi qolgan nonlarni ham ulashib, 

yukidan tamomila xoli bo‘lib oladi va boshqa qullar manzilgacha olgan 

yukini qiynalib ko‘tarishda davom etsa, Ezop qup-quruq qutini yelkalab, 

oldinda o‘ynoqlab, chopib boradi. 

                                                            

4

 Ahmedov Sunnat, Qosimov Begali, Qo‘chqorov Rahmon, Rizayev Sunnatilla. Adabiyot. 5-s. –T.: Sharq, 2011. 

 

---

13 

 

Yoki rivoyat aytuvchilar yana shunday ibratli voqeani hikoya qiladilar: 

Ezopning xo‘jayini, Samos oroliga yetib kelishgach, uni shu yerlik 

mashhur faylasuf  Ksanfga sotadi. Ezop Ksanfni eng og‘ir vaziyatlarda 

qutqarib, hech kim yecholmaydigan jumboqlarni yechib, xo‘jasiga sadoqat 

ko‘rsatadi. Ammo Ksanf o‘ta yengiltak, kaltafahm odam edi. Kunlarning 

birida u o‘z og‘aynilari bilan maishat qilib o‘tirib, mast holatda inson hamma 

narsaga qodir deb da’vo qilib qoladi. Shunda og‘aynilaridan biri Ksanfni mot 

qilish uchun «Inson dengizni ichib yuborishi mumkinmi?» deb so‘raydi. 

«Nega mumkin emas, mana men ham dengizni ichib yuborishim mumkin» 

deya Ksanf katta ketadi. U o‘zini bilmaydigan darajada mast edi. Shunda 

og‘aynisi u bilan garov o‘ynab, kim yutqazsa, o‘zida bor barcha mol-mulkini 

g‘olib bo‘lganga beradi, deb kelishadilar. Ertasi kuni Ksanfning uyiga garov 

bog‘lashgan og‘aynisi shaharning obro’li odamlarini guvohlikka chaqirib, 

birga boshlab keladi. Ksanf Ezopning oyoqlariga yiqilib, qutqarib qolishini 

so‘raydi. Shunda Ezop xo‘jayiniga yo‘1-yo‘riq ko‘rsatib aytadiki, «Sen o‘z 

so‘zlaringdan qaytma. Dengiz bo‘yiga borib, barcha guvohlarning oldida 

senga bir kosa dengiz suvidan olib berishlarini buyur va og‘ayningdan garov 

shartlarini yana bir bor so‘rab ol. Shundan keyin ularga ayt, dengizga juda 

ko‘p daryo va irmoqlarning suvlari quyiladi. Men faqat dengiz suvini 

ichishga garov bog‘lashganman. Shuning uchun og‘aynim avval o‘sha daryo 

va irmoqlar suvini ajratib bersin, ana undan keyin men dengiz suvini 

ichaman». Shunday qilib, Ksanf faylasuf Ezopning yordami bilan garovda 

yutib chiqadi. Biroq xavfdan qutulgach, unga yordam bergani uchun o‘zini 

qullikdan xalos etishini so‘ragan Ezopni arzimas bahona topib, kaltaklashga 

buyuradi. 

Bu hikoyadan ko‘rinadiki, quldorlik zamonida qullar har qancha aqlli, 

topqir, sadoqatli bo‘lmasin, ularning qismati juda ayanchli edi. Xo‘jasini eng 

---

14 

 

og‘ir damda qutqarib qolganiga qaramay, undan minnatdor bo‘lish  o‘rniga, 

o‘zining kaltabin va ahmoqligini tan olishdan orlanib, qulni jazolashga 

buyuradi. Ayni paytda Ezop hayotidan olingan   bu   hikoyatlar   uning   

naqadar   donishmand   va   oliyjanob bo‘lganini, har qanday sharoitda bilim 

va mulohaza bilan ish ko‘ra olishini anglatadi. Bular Ezopning hayot 

ibratlari, uning kechmishlari va insoniy xususiyatlari borasidagi rivoyatlardir. 

Shu bilan birga,  Ezop tomonidan yaratilgan masallar bilan ham yaqindan 

tanishsangiz, hayot yo‘lingizda hamisha kerak bo‘ladigan yana ko‘p o‘git va 

pandlarni o‘qib, o‘zlashtirib olasiz, nihoyatda zarur xulosalar chiqarasiz. 

V sinf darsligida yana bir buyuk ingliz adibi Jonatan Svift va uning 

asarlari haqida ma’lumot  uchraydi. U 1667-  yilda Irlandiyaning poytaxti 

Dublinda tug‘ildi. Otasidan erta ajralgan yosh Jonatan uzoq yillar 

muhtojlikda kun kechiradi. Badavlat qarindoshlarining ba’zan ko‘rsatadigan 

yordamini hisobga olmaganda uning tirikchiligi nochor edi. Tabiatan 

tirishqoq, ilmga tashna Jonatan o‘n to‘rt yoshida maktabni bitirgach, Dublin 

universitetining diniy bilimlar fakultetiga  o‘qishga kiradi, uni bitirmay, 

Angliyaga ketadi. U bir necha yil Qirollikning sobiq ministri Vilyam 

Templning saroyida kotib bo‘lib ishlaydi. Templning boy kutubxonasidan 

foydalanish Svift dunyoqarashining kengayishida muhim omil bo‘ladi. 

Keyinchalik Svift universitetni bitiradi, dissertatsiya yoqlab, magistrlik 

unvonini qo‘lga kiritadi. 

Svift badiiy ijod bilan shug‘ullana boshlaydi. Uning ilk asarlari tezda 

xalq  o‘rtasida shuhrat qozonadi. Adibning ketma-ket «Kitoblar jangi», 

«Bochka  cho‘pchagi», «Movutfurush xatlari» kabi hajviy kitoblari nashr 

etiladi. Biroq Sviftga haqiqiy shuhratni uning «Gulliverning sayohatlari» 

romani olib keldi. 

5

  Asarning to‘liq nomi «Lemyuel Gulliverning jahondagi 

                                                            

5

 Ahmedov Sunnat, Qosimov Begali, Qo‘chqorov Rahmon, Rizayev Sunnatilla. Adabiyot. 5-s. –T.: Sharq, 2011. 

---

15 

 

bir necha olis mamlakatlarga,  avvalo jarroh, keyinchalik esa bir necha 

kemalar kapitani sifatida qilgan sayohatlari» deb atalib, u 1726-  yilda 

yaratilgan. 

Roman ajoyib-g‘aroyib voqealarga, kulgili holatlarga boy. Asar bir 

qarashda shunchaki kulgi uchun bitilgan bo‘lib tuyulsa-da, uning zamirida 

achchiq kinoya, zaharxanda yotibdi. Muallif bu asar orqali  Angliya 

davlatining tartib-qoidalari, urf-odatlari ustidan kuladi. «Gulliverning 

sayohatlari» romani to‘rt qismdan tashkil topgan. Birinchi qismda 

Gulliverning liliputlar -  mitti odamlar mamlakatidagi sarguzashtlari hikoya 

qilinadi. Mitti odamlarning hayot tarzi, davlat tartiblari Angliyanikiga 

o‘xshash. Mitti odamchalar yashaydigan mamlakatda ham qirol, ministrlar, 

harbiylar, dengiz floti va turli-tuman qonunlar mavjud. Liliputiyada ham 

Angliyadagi kabi partiyalar bor. Ular ham Angliyadagidek o‘z manfaatlarini 

o‘ylab janjallashadilar, bahslashadilar. Bu partiyalar baland poshnalilar va