Metalmas materiallar va uni o’qitish usullari Muhayyoxon Akramjonovna Hudoynazarova Farg’ona davlat universiteti Annotatsiya

---

Metalmas materiallar va uni o’qitish usullari 
 
Muhayyoxon Akramjonovna Hudoynazarova 
Farg’ona davlat universiteti
 
Annotatsiya: 
Mazkur maqolada texnologik ta’lim dars jarayonlarida metalmas 
materiallar haqida ma’lumot berish va uni o’quvchilarga o’rgatish usullari haqida 
fikr-mulohazalar bayon etilgan. 
Kalit so’zlar:
Polimer, kompozitsion material, shina, keramika, rezina, 
kauchuk, shina rezinasi. 
 
Non-metallic materials and teaching methods 
 
Muhayyohon Akramjonovna Hudoynazarova 
Fergana State University 
 
Abstract:
This article discusses ideas about non-metallic materials in 
technology education and how to teach them to students. 
Keywords:
Polymer, composite material, tire, ceramic, rubber, rubber, tire 
rubber. 
“Texnologiya” darsligi insonlar hayotida muhim o‘rin tutuvchi amaliy mehnat 
faoliyatiga tayyorgarlik ko‘rishda muhim o‘rin tutadi. Voyaga yetib, qaysi kasbni 
egallamang, kim bo‘lmang, “Texnologiya” fanidan olgan bilim va ko‘nikmalaringiz 
Sizga hayotda, albatta, naf keltiradi. 
“Texnologiya” darslarida materialshunoslik, asbob-uskunalar, moslamalar va 
ulardan foydalanishga oid bilimlarni o‘zlashtirasiz. Mahsulot ishlab chiqarish va uy-
ro‘zg‘or buyumlarini ta’mirlashga oid ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lasiz. 
Bu maqolada o’quvchilarning turli materiallarga ishlov berish usullarini 
egallashida kerak bo’ldigan qobiliyatlar va ularni shakllantirishga doir jihatlar keltirib 
o’tilgan. Zero, materiallarga ishlov berish bilan bog‘liq umummehnat ko‘nikmalari 
har bir inson hayotida muhim o‘rin tutadi. Jamiyatimizning har bir a’zosining bilim 
va salohiyatini to‘la ro‘yobga chiqarishga qaratilgan bozor munosabatlarining 
rivojlanib borayotganligi bu ko‘nikmalarning zaruratini yanada oshirmoqda. 
Ijodkorlik - bu yangi g‘oyaga asoslangan moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratishdir. 
Ijodiy faoliyat tufayli hayotimiz yanada qulay va qiziqarli bo‘lib bormoqda. Sizni 
o‘rab turgan barcha buyumlar, jihoz va uskunalar ijodkor insonlartomonidan 
yaratilgan texnik vosita va texnologiyalarning mahsuli hisoblanadi. Ular mehnati 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1221

---

natijasida ulkan samolyotlar, zamonaviy avtomobillar, katta imkoniyatlarga ega 
kompyuterlar va biz uchun qadrli boshqa ne’matlar yaratilgan. Siz ham kelajakda 
voyaga yetib, tanlagan kasbingizni mukammal egallab, bu taraqqiyotga o‘z 
hissangizni qo‘shasiz deb umid qilamiz. Bu vazifalarni uddalashingizda 
muvaffaqiyatlar tilaymiz. 
Asosiy qism:
Texnologiya darslarida zamonaviy (innovatsion, pedagogik va 
axborot) texnologiyalarini qo‘llashning asosiy bo'limlari «Texnologiya va dizayn», 
«Servis xizmati» hamda «Qishloq xo‘jalik asoslari» yo‘nalishlari berilgan. Siz 
ulardan birini to‘liq o‘rganasiz. Shuni e’tiborga olish kerakki, «Texnologiya va 
dizayn» yo‘nalishi uchun darslikda «Elektrotexnika ishlari» hamda «Uy-ro‘zg‘or 
buyumlarini ta’mirlash» nomli boblar berilgan. Bu boblarni «Qishloq xo‘jalik 
asoslari» yo‘nalishlarini o‘rganayotgan o‘quvchilar ham o‘rganadilar. Siz 
mashg‘ulotlar va uyushtiriladigan sayohatlar davomida ko‘plab sohalarga oid kasb-
hunar turlari bilan tanishasiz. Kelajak hayotingizda shu kabi kasb-hunarlardan birini 
egallab, o‘z sohasining mohir ustasi bo‘lib yetishasiz. Bu bilan siz jamiyatimiz 
ravnaqi uchun o‘z hissangizni qo‘shasiz. 
Ta’lim sohasidagi ilmiy-pedagogik adabiyotlarda texnologiya, pedagogic 
texnologiya, texnologik yondoshuv, ta’limni texnologiyalastirish, texnologik 
tayyorgarlik haqida so’z yuritilib, ularga turlicha talqin va ta’riflar beriladi. 
Menimcha, avvalo «texnologiya» so’zining ma’nosini bilish maqsadga muvofiq. 
«Texnologiya» so’zining grek tilidan tarjimasi tayyor mahsulot, buyumlar olish 
maqsadida ishlab chiqarishning mos keladigan qurilma va jihozlari bilan xom-ashyo 
va materiallarini ishlov berish usullari majmuasini tizimlashtiruvchi fanni anglatadi. 
Shuning uchun bo’lsa kerak, ba’zida uni «texno» - hunar yoki san’at, «logos» - fan 
deb, buyum olish uchun xom-ashyolarga ishlov berish san’ati haqidagi fan sifatida 
e’tirof etishadi. Shu nuqtai nazardan bo’lsa kerak, Yevropa mamlakatlarida, jumladan 
Germaniya va Rossiya maktablarida «Mehnat ta’limi» o’quv predmetini 
«Texnologiya» yoki «Texnologik ta’lim» deb yuritilishi maqsadga muvofiq 
hisoblayman. 
Metallmaslar
- metallarning xossalariga ega boʻlmagan kimyoviy elementlar. 
Metalmaslar metallar kabi yaltiroqlikka, choʻziluvchanlikka va yassillanuvchanlikka 
ega emas, issiklik va elektr tokini yomon oʻtkazadi, aksariyat hollarda kimyoviy 
reaksiyalar jarayonida elektronlarni qabul qilib oladi. Metalmaslarga 22 element 
kiradi: bor B, uglerod C, kremniy Si, azot N, fosfor P, mishyak As, kislorod O, 
oltingugurt S, selen Se, tellur Te, ftor F, xlor S1, yod I, brom Vg , astat At, vodorod 
H, inert gazlar - argon Ag , geliy Ne, kripton Kg , ksenon Xe, neon Ne, radon Rn. 
Metalmaslar davriy sistemada elementlar guruhlarining oʻng tomonida joylashgan. 
Elementlarning metallar va Metalmaslarga boʻlinishi maʼlum darajada shartlidir. 
Metallar guruhi bilan Metalmaslar guruhi orasiga keskin chegara qoʻyib boʻlmaydi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1222

---

Yarim metallik va yarim metallmaslik xossalarini namoyon qiladigan elementlar 
(germaniy, qalay, koʻrgʻoshin, vismut, poloniy) ham bor. Metalmaslar atomlarining 
sirtqi elektron qavatidagi elektronlar soni oʻsha element joylashgan guruh raqamiga 
teng boʻladi. Metalmaslar atomlari elektronlarni biriktirib olishga moyil, shuning 
uchun ularning ionlanish potensiali yuqori. Metalmaslardan vodorod, azot, kislorod, 
ftor, xlor va inert gazlar xona haroratida gaz holatida boʻladi; brom suyuq, bor, 
uglerod, kremniy, fosfor, oltingugurt, margimush, selen, tellur, yod va as-ma/iqattiq 
moddalardir. Metallardan farqli ravishda Metalmaslar kislorod bilan kislotali oksidlar 
- kislota angidridlari hosil qiladi (mas, fosfat angidrid R2O5, sulfat angidrid SO3, 
peroxlorat angidrid S12O7 va boshqalar) M.ning baʼzi oksidlari (mas, SO, N0) 
betaraf oksidlar deyiladi. Metalmaslarning kislorod bilan birikishida oksidlanish 
darajasi qancha yuqori boʻlsa, hosil boʻlgan oksidning kislotaligi ham shuncha 
yuqori, shunga koʻra, unga toʻgʻri keladigan kislota ham kuchli boʻladi (mas, H2SO3 
ga qaraganda H2SO4, HNO2 ga qaraganda HN03 kuchli). Metalmaslar vodorod bilan 
uchuvchan birikmalar hosil qiladi. Koʻpchilik Metalmaslar vodorodli birikmalarning 
suvdagi eritmasi kislotalardir. Inert gazlardan boshqa Metalmaslar yuqori elektr 
manfiylikka ega. Metalmaslarning xalq xoʻjaligida ahamiyati katta. 
Shunday qilib, har xil fizik- ximik, elektr va mexanik xususiyatlarga ega bo’lgan 
yuqori molekulyar birikmalarni (polimerlarni) sanoat miqyosida ishlab chiqarish, 
mashinasozlikning progressiv texnologiyasini tashkil etishga mashina va 
mexanizmlarning tannarxini va solishtirma og’irligini kamaytirishga, shuningdek, 
sanoat estetikasi talablarini tobora to’laroq qondirishga yordam beradi. Polimerlarda 
mujassamlangan mexanik, antifriksion, elektroizolyatsiya, antikorrizion va shunga 
o’xshash muhim xossalar ularni mashina qismlarida qora va rangli metallarni, 
shuningdek ularning qimmatbaho qotishmalarini qisman almashtirishga imkon 
beradi. Bu sohada Belorusda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdki, bunday 
materiallar ishqalanishda ishlatiladigan an'anaviy babbit, bronza, cho’yan kabi 
materiallar bilan bemalol bellasha olar ekan. 
Hozirgi zamon sanoatida va qishloq xo’jaligida ishlatiladigan mashinalar juda 
ko’p ishqalanish yuzalariga (sirtlariga) ega bo’lib, ularning anchagina qismi kuchlar 
ta'sir etuvchi sharoitlarda ishlaydi. Ishqalanish juftlarini takomillashtirish mavjud 
materiallarni modifikasiyalash va yangi materiallarni, xususan, polimerlarni qo’llash 
hisobiga bo’lishi mumkin. Laboratoriya izlanishlari va antifriksion polimer 
materiallarining qo’llanishdagi tajribalar ko’rsatdiki, eng iqtisodiy samaradorlik va 
texnologik jihatdan qulaylik ularni qoplama sifatida qo’llashda erishilar ekan. 
Masalan, mashina va mexanizmlarning ishqalanish juftlarida polikaproamid (kapron) 
qoplama ko’p tarqalgan. Bunday qoplamalar metallni qizdirilgan yuzasiga poroshok 
holidagi polimerni purkash yo’li bilan olinadi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
June 2022 / Volume 3 Issue 6
www.openscience.uz
1223

---