Metallurgiya

Metallar olish uchun xom ashyo 
Sanoat ishlab chiqarish tarmog‘lari ichida metallurgiya ko‘p materiallarni 
talab qiluvchi sanoatdir. Metallarni ishlab chiqarish uchun juda ko‘p miqdorda turli 
foydali qazilmalar, ikkilamchi metall saqlovchi xomashyolari va boshqa turdagi 
yordamchi ashyolar. 
Masalan, rangli metallarni ishlab chiqarish uchun eng ko‘p miqdorda ruda 
xomashyosi sarflanadi. Rangli metallarning miqdori ruda tarkibida kam 
bo‘lganligi tufayli, tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun qayta ishlanadigan 
rudaning miqdori katta xajmni tashkil etadi. Qayta ishlanadigan rudaning miqdori, 
uning tarkibidagi qimmatbaho moddaning konsentratsiyasi bilan teskari 
proporsionaldir, ya’ni qayta ishlanadigan xomashyo qanchalik metall bo‘yicha 
kambag‘al bo‘lsa, shuncha metallurgik qayta ishlash jarayonida rudaning sarfi 
yuqori bo‘ladi. Masalan 1 tonna alyuminiy olish uchun 5 – 10 t alyuminiy rudasini, 
1 mis olish uchun 200 t mis rudasini, 1 kg oltin olish uchun 7000 t oltin tarkibli 
rudani qayta ishlash kerak. SHundan ko‘rinib turubdiki, rangli metallurugiyaning 
ko‘p korxonalari o‘zining ishlab chiqarish dasturini amalga oshirish uchun bir 
yilda o‘n hatto yuz million tonna rudani qayta ishlashi kerak.
Ruda xomashyosidan tashqari rangli metallurgiya korxonalarida ko‘pincha 
boshqa foydali qazilmalar ham qayta ishlanadi – ko‘mir, tabiiy gaz, flyuslar (kvars, 
ohak va b.), o‘tga bardosh materiallarni ishlab chiqarish uchunmineral materiallar. 
Boyitish va metallurgiya texnikasining zamonaviy rivojlanish darajasida, 
tarkibidan iqtisodiy samara bilan metallarni tayyor mahsulotga ajratib olishi 
imkoniyati bo‘lgan, tarkibida metallarni saqlovchi tog‘ jinslari ruda deb nomlanadi.
Rudalar, boshqa tog‘ jinslari kabi minerallardan (tabiiy kimyoviy birikmalar) 
tashkil topgan. Ruda tarkibidagi minerallarni odatda, qimmatbaho moddani 
saqlovchi rudali minerallarga va bo‘sh jins porodaga bo‘lishadi (porodani tashkil 
qiluvchi minerallar).
Rudaning tarkibini odatda kimyoviy tahlil bilan aniqlashadi. Ammo amaliy 
maqsadlar uchun faqat kimyoviy tarkibning o‘zi etarli emas. Kimyoviy tarkibdan 
tashkari, xomashyodagi minerallarning turini (mineralogik tarkib) va qayta 
ishlanadigan xomashyoning barcha komponentlarini minerallar bo‘yicha 
taqsimlanishini (fazoviy tarkib) bilish kerak. Mineralogik va fazoviy tarkibni 

---

10 
bilish, xomashyo tarkibidagi barcha komponentlarni metallurgik qayta ishlashda 
qanday o‘zgarishlarga duch kelishi to‘g‘risida xulosa chiqarish va buning asosida 
tegishli texnologiyani tanlash va metallurgik hisoblashlarni to‘g‘ri olib borishga 
imkon beradi. Rudalarni metall saqlovchi tog‘ jinslari sifatida bir qator omillar 
bo‘yicha sinflashadi. 
Amaliyotda, tarkibidan faqat bitta metall ajratib olinadigan rudalar, oddiy 
yoki monomineral rudalar deb nomlanadi. Bu turdagi rudalarga, temir rudalarning 
ayrim navlari misol bo‘lishi mumkin. Rangli metallarning barcha rudalari 
polimetallik (yoki kompleks) rudalardir va ular o‘zining tarkibida kamida ikkita 
ajratib olinadigan metallarni saqlaydi. Masalan, kimyoviy va mineralogik tarkib 
bo‘yicha mis, mis-nikelli, mis-ruxli va mis-qo‘rg‘oshin-ruxli rudalar juda 
murakkabdir, hozirgi kunda ularning tarkibidan 10-15 qimmatbaho moddalar 
ajratib olinadi. 
Tarkibida metallsaqlovchi minerallarning turiga ko‘ra, rangli metallar 
rudalarini quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lishadi:
1) sulfidli – tarkibida metallar oltingurug bilan birikkan xolda bo‘ladi 
(masalan, mis, mis-ruxli, mis-molibdenli, mis-nikelli va qo‘rg‘oshin-ruhli rudalar); 
2) oksidlangan – tarkibida metall turli kislorodsaqlovchi birikmalar 
ko‘rinishida bo‘ladi: oksidlar, karbonatlar, gidroksidlar va h. (masalan, alyuminiy 
rudalari, oksidlangan nikel rudalari va h.) 
3) tug‘ma – tarkibida metall erkin (metallik) holda bo‘ladi. Tabiatda tug‘ma 
holatda oltin, kumush, mis, platina, vismut va simob uchraydi. 
4) aralash – tarkibida metallar sulfidli, oksidlangan va ayrim hollarda tug‘ma 
holatda bo‘ladi (masalan mis rudalari) 
5) xloridli – tarkibida metallar xlorvodorodkislotasi ko‘rinishda bo‘ladi. Bu 
turdagi rudalarda magniy va bir qator engil va noyob metallar ajratib olinadi. 
Ruda xomashyosidan tashqari ko‘p metallarni (alyuminiy, rux, qo‘rg‘oshin, 
nodir metallar) ishlab chiqarish uchun ikkilamchi xomashyodan foydalaniladi. 
Ikkilamchi xomashyoga metallarga ishlov berish sanoatining chiqindilari, 
brak va ish muddati tugagan metallik detallar va buyumlar, turli ko‘rinishdagi 
metallik lom va h. kiradi. 
Xozirgi kunda ikkilachi xomashyodan ko‘p miqdorda alyuminiy va asosiy 
og‘ir rangli metallar ishlab chiqariladi. Masalan, umumiy ishlab chiqarish 
xajmidan ikkilamchi xomashyodan 20-25% alyuminiy, 30-40% mis, 35-50% 
qo‘rg‘oshin, 25-30% rux va 20-25% qalash ishlab chiqariladi.
Metallurgik qayta ishlash jarayoniga ikkilamchi xomashyolarni jalb 
qilinishi, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, metallarni sodda va arzon 
metallurgik usullar bilan olish imkonini beradi.