Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

Ózbekstan Respublikasınıń tiykarǵı suw dárekleri
Amudarya, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadárya, Surxandaryo, Oxangaron hám Chirchik dáryaları respublikamizning tiykarǵı suw dárekleri esaplanadı. Tómendegi suwretde Ózbekstan respublikasınıń tiykarǵı sizot suwi kánleriniń gidroekologik kartaları keltirilgen
Respublikamızda hámmesi bolıp 10 -12 mlrd m3 oqar suw ámeldegi bolıp, qalǵan 85-90 mlrd m3 suw qońsılas mámleketler (atap aytqanda, Tadjikistan hám Kirgizstan ) den okib keledi.
Amudarya suw yigish maydanı hám jıllıq suw kólemi tárepinen basqa dáryalardan joqarı turadı. Amudaryanıń o'zunligi 1900 km, tek ǵana tawlarda suw yigish maydanı 2770 km2 ge teń bolıp tabıladı. Amudaryanıń kariyb 83% suwi Tadjikistan aymaǵında, tek ǵana 6% suwı Ózbekstan aymaǵında qáliplesedi.
Sirdaryoning o'zunligi 2140 km bolıp, suw yigish maydanı 150 mıń km2 hám jıllıq suw kólemi 37, 1 km3 ni quraydı. Sirdaryoning kariyb 80% suwi Kirgizstan aymaǵında, tek ǵana 13% suwı respublikamız aymaǵında qáliplesedi.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, Aral teńizi háwiziniń suw resurslariniń qáliplesiwine Tadjikistan Respublikası bólek urın to'tadi. Tadjikistan aymaǵında dárya suwining kólemi 52, 7 km3 ni quraydı yamasa Aral teńizi háwizine kuyiladigan suwning kariyb 44% quraydı.
Bir kisi ortasha bir sutkada jeke gigiena hám xojalıq kommunal zárúriyatları ushın 150-450 litr suw isletedi. Biraq bul kórsetkish xızmet túrine hám jaratılǵan shárt-shárayatlarǵa baylanıslı. Eger suw trubaları hám kanalizaciya trubaları ámeldegi bolmasa, ol jaǵdayda 30 -50 litr suw sarplanadı. Eger suw trubaları hám kanalizaciya trubaları ámeldegi bolsa, 180-230 litr suw sarplanadı. Oraylıq qizdırıw sistemasında bolsa, bir kisi ushın sutkasında 275- 400 litr suw sarplanadı.
Rawajlanǵan mámleketlerde bir kisi ushın bir sutkada ortasha 500-600 litr suw sarplanadı. Biraq rawajlanıp atırǵan mámleketlerde bolsa bul kórsetkish 2-3 márte kishi bolıp, 200-250 litr suw sarplanadı.
Xojalıq xojalıq mútajlikleri ushın bir kisige bir sutkada qalalarda 150 litr suw (bir jılda 55 m3 suw), awıllıq jaylarında bolsa, 50 litr suw (bir jılda 18-20 m3 suw) sarplanadı
Házirge waqıtta dúnyada 200 mln gektar erlerdi suwǵarıw ushın jılına er astı dáreklerinen hám dáryalardan 2800 km3 suw olinmokda. Bul bolsa dárya suwini 7 % ni quraydı. Suwǵarıw ushın alınǵan suwdiń 80 % yamasa 2300 km3 suw isletilse, onıń 20 % yamasa 470-480 km3 suw dárya hám kólga okava suw retinde oqizilib jiberiledi.
Bir tonna dán etiwtiriw ushın 3 ming m3 suw, bir tonna salı etiwtiriw ushın 7 mıń m3, bir tonna makkajuxori etiwtiriw ushın bolsa, 1500 m3 suw sarplanadı. Bir kg o'simlmk massası payda bolıwı ushın o'simlmk túrine karab 150 m3 ten 1000 m3 ke shekem suw sarp etiw boladı. Bir gektar go'zani suwǵarıw ushın 12000-20000 m3 suw sarplanadı.
Respublikamizning jıllıq suw sarpı 62-65 km3 bolıp, sonıń 25 km3 Amudaryadan, 11 km3 Sirdaryodan, qalǵan bólegi dáryashalardan hám er astı suw dáreklerinen alınadı. Alınatuǵın ulıwma suw muǵdarınan 85 % yamasa 53-55 km3 ni awıl xojalıǵı tarmaqları mútajliklerin kondirish ushın, 12-16 km3 suw sanaat tarmaqlarına hám tek 3 % yamasa 1, 7 km3 suw kommunal xojalıǵı kárxanalardıń zárúriyatın kondirish ushın sarplanadı.
Xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqları ushın alınatuǵın jıllıq suw muǵdarınan (62-65 km3 suwdan ) 23-25 km3 suw salmalar arqalı ashıq suw háwizlerine qaytarıladı. Sonnan 5 km3 suw Amudaryaǵa, 10 km3 dan zıyatrok Sirdaryoga, qalǵan 8-10 km3 suw kishi dáryalarǵa hám kólga oqizilmokda.
Respublikamız aymaǵınan okib ótetuǵın suw 4, 8 mln gektar erlerdi ózlestirip, olardı suwǵarıwǵa jetkilikli bolıp tabıladı. Biraq házirgi waqıtta 4, 4 mln gektar erler ózlestirilgen bolıp, suwdan paydalanıw koefficiyenti 95-98 % ni tashkil etmokda. Sol sebepli respublikamızda ishimlik suviga hám suwǵarıwǵa jaramlı bolǵan suwga mútajlik asa asıp barmokda. Suw tankisligi, shıǵındı suwni tazalaw hám olardan qayta paydalanıw máseleleri vujudga kelip atır
Qánigeler Oraylıq Aziya sharayatın inabatqa alıp, eginlerdi suwǵarıwǵa orta esapta bir gektar erga salkam 10 mıń m3 suw sarıplanıwı maqsetke muwapıq ekenligin tiykarlab bergenler. Ámelde bolsa Ózbekstan xojalıqlarında 1960 -1990 jıllar dawamında suwǵarılatuǵın xar bir gektar egin maydanına 17, 2 mıń m3 suw sarplanǵan, yaǵnıy 7, 2 mıń m3 suw artıkcha suw sarplanıp kelingen.
1993 jılda xar bir gektar suwǵarılatuǵın erga 13, 2 mıń m3, 1994 jılda 12, 6 mıń m3 hám 1995 jılda 11, 2 mıń m3 suw sarplanǵan. Bul xar jılı qosımsha o'nlab m3 suwdı tejab, onı Aral teńizine kúyiwge múmkinshilik beredi.
Sonı da eskertip ótiw kerek, erlerdi meliorativ jaǵdayı wálayatımızda birdey emes. Sol sebepli 1 gektar erni suwǵarıw ushın ortasha 5-20 mıń m3 suw sarplanadı.
Er astı suw dárekleri respublikamizning tábiy baylıǵı bolıp, odan ishimlik suw retinde, suwǵarıw, sanaatda hám sharbashılıq fermalarında keń paydalanıladı.
Er astı suwi tiykarınan jawınlar hám suwǵarıw suwining topıraq arqalı filtrleniwi sebepli tábiy halda payda boladı. Házirgi waqıtta jılına 5, 5 km3 suw er astı suw dáreklerinen olinmokda. Eger bul kórsetkish 17, 6 km3 ke etkazilsa, birinshiden, er astı suwining ulıwma rezervine zıyan etpeydi, ekinshiden, er astı suwi esabına Surxondaryo, Qashqadárya, Buxara hám Xorezm wálayatları awıl xalqınıń ishimlik suwǵa bolǵan mútajlikleri kondirilgan bulur edi. Sebebi respublikamızda qala xalqı 85-95 %, awıl xalqı esa10 -15% oraylastırılǵan ishimlik suw támiynatına iye, tek.
Bir tonna kómir qazib alıw ushın 2-4 m3 suw, 1 tonna neft ónimlerin qayta islewge 30 -40 m3 suw, 1 tonna shoyi óndiriske 400 m3, 1 tonna mıs, karton hám kogoz óndiriske 500 m3 suw, 1 tonna azotli ugitlar óndiriske 600 m3 suw, 1 tonna sabaq -gezlemege 1000 -1500 m3 suw, 1 tonna sintetik talshıq alıw ushın 3500 m3 1 tonna sintetik talshıq alıw ushın bolsa 2500-5000 m3 suw sarplanadı.
Islep shıǵarılǵan bir ónim birligine sarplanǵan suw muǵdarın suw jumsaw koefficiyenti dep ataladı hám m3/t ulchov birliginde ulchanadi. Mısalı, 1 tonna nikel óndiriste 400 m3 suw, 1 tonna ammiak islep shıǵarıw ushın 1500 m3 suw, 1 tonna azot kislotası islep shıǵarıw ushın 100 m3 suw sarplanadı.
Ximiya sanaatında suw sheki onim hám reagent, isituvchi hám sawıpıwshı, erituvchi, katalizator, sheki onimlerdi texnologiyalıq procesine tayarlab beretuǵın element retinde qollanıladı.
Ximiya sanaatı suwdı eń kóp sarplaydı, sol sebepli bunday kárxanalar suw dáregine jaqın jaylarǵa qurıladı.
Kapron talshıq islep shıǵaratuǵın kárxana, xalqı 120 mıńǵa teń bolǵan bir qala suwın sarplaydı. Iri elektr ximiya kombinatları, 800 mıń xalıqqa etetuǵın suwdı sarplaydı.
Sonı da yodda totısh kerek, suw er maydanınıń 70 % ni qoplaydi, onıń ulıwma kólemi 1345 mln. km3 bolıp, chucho'k suw bolsa onıń 2 % ni quraydı, tek. Házirgi waqıtta suw muǵdarınıń tek 12-15 % isletilip, pataslanǵan halda ashıq suw háwizlerine oqizilmokda. Suwdiń tutınıwı bolsa, xar 12 jılda 2 teńdey ko'paymokda. Sonday eken, xalıqtıń chucho'k suwǵa bolǵan mútajligi kúnden-kunga asıp barmokda. Házirgi waqıtta dúnya xalqınıń 1/3 bólegi ishimlik suwın tankisligiga dus kelgen.
Xalıq xojalıǵınıń túrli tarawlarında suwdan paydalanıw dúnya mámleketleri ortasında túrli kursagichlariga iye. Mısalı, eger Evropa mámleketlerinde sanaat tarmaqlarında 48 % suw, awıl xojalıǵında bolsa 39% suw sarplansa, Aziya mámleketlerde bul kórsetkishler uyqas túrde 5 % hám 88 % ni quraydı. Eger Afrika mámleketlerinde sanaat tarmaqlarında 4 % suw hám awıl xojalıǵında 72 % suw sarplansa, Arqa Amerikada bul kórsetkishler uyqas túrde 36 % hám 36 % suwdı quraydı. Eger Avstraliyada sanaat tarmaqlarında 36 % suw hám awıl xojalıǵında 50 % suw sarplansa, Mustakil Mámleketlikler Hamdustligida bul kórsetkishler uyqas túrde 28 % hám 62 % suwdı quraydı.