Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

3. Suw resursların pataslanıwdan qorǵawǵa qaratılǵan is-ilajlar.
1. Suw resurslarini pataslanishdan qorǵaw jáne onıń dáslepki ózgesheliklerin qayta tiklew ushın, áwelembor, 1993 jıl 6 mayda qabıl etilgen. «Suw hám suwdan paydalanıw tuwrısında»gi Ózbekstan Respublikasınıń konuni talaplarına kat'iy ámel qılıw zárúr.
2. Sanaat kárxanalarında ilgor texnologiyalardı engiziw, Aqaba suw muǵdarın kemeytiwge erisiw, suwdan qayta paydalanıwdıń tuyıq sistemasına ótiw tekǵana ekonomikalıq, bálki joqarı ekologiyalıq áhmiyetke iye. Sonı eskertip ótiw kerek, házirgi waqıtta neft hám gaz sanaatı 60 -70%, energetika 50 % hám azıq-túlik sanaatı 30 -40 % aylanba (tuyıq ) suw támiynatı sistemasına iye. Suwdan aylanba usılda paydalanıw esabına Almalıq ximiya kombinatı jılına 10 mln. m3 taza suwdı tejewge eriwmokda.
3. Suwdan nátiyjeli paydalanıw jáne onıń dáslepki ózgesheliklerin qayta qayta tiklewdiń birden-bir jolı - sanaat kárxanaların bir-birine jaqın jaylarǵa qurıw hám suwdan sheriklikte paydalanıw bolıp tabıladı. Bul bolsa suwdı tejewge úlken járdem beredi. Suwdı tazalaw hám zıyansizlantirishga qánigelestirilgen imaratlardan nátiyjeli paydalanıw onıń dáslepki ózgesheliklerin qayta tiklewge asa úlken járdem beredi.
4. Sanaat kárxanaları daǵı ásbap -úskeneler hám texnologiyalıq processlerdi suw menen emes, bálki hawa járdeminde sovo'tish suwdı tejewge úlken járdem beredi. Bul bolsa tek ǵana sovo'tish sistemasında isletiletuǵın suwning 60 -70 % tejew imkaniyatın beredi.
5. Suwdan nátiyjeli paydalanıw hám kanalizaciyaǵa oqizishning ekonomikalıq normaların islep shıǵıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Yaǵnıy, isletilingen suw ushın tulov engiziw, Aqaba suw muǵdarın kemeytiwge múmkinshilik beredi hám suwdan nátiyjesiz paydalanıwǵa shek kuyadi. Házirgi waqıtta kóplegen qalalarda, sonday-aq, Buxara qalasında arnawlı suw ulchagich ásbapları urnatilgan.
6. Suwdiń minerologik quramı hám topıraq qásiyetlerin esapqa alıp, okava suwdan suwǵarıw sistemasında paydalanıw úlken ekonomikalıq dáramat girewi bolıp tabıladı. Qala Aqaba suwi menen sug'orilgan erlerdiń zúráátliligi ápiwayı suw menen sug'orilgan erlerge isbatan 5-6 márte, sharbashılıq Aqabaları menen sug'orilgan ozuka eginleriniń zúráátliligi bolsa, 4 márte asqanlıǵı anıqlanǵan. Aqaba suwidan suwǵarıw sistemasında qollanıwdıń taǵı bir ábzallıq tárepi sonda, xar bir gektar erga kirgizetuǵın mineral ugitlar hám de 2-3 mıń m3 taza suw tejaladi. Házirgi waqıtta respublikamız kóleminde sutkasında 4 mln. m3, wálayatimizga bolsa 200 mıń m3 okava suwi payda boladı. Jaqın keleshekte Aqaba suwining jıllıq muǵdarı 6 km3 ni dúziliwi kutilmokda. Eger bul Aqaba suwidan suwǵarıw sistemasında paydalanılsa, 600 mıń gektar erlerdi suwǵarıw múmkinshiligi tugiladi. Buxara wálayatındaǵı Aqaba suwidan suwǵarıw sistemasında derlik paydalanilmaydi.
Sharbashılıq kárxanalarında payda bolatuǵın xar 1 m3 Aqabalardıń quramında 1 kg fosfor, 2, 5 kg kaliy hám 3 kg azot ámeldegi ekenligi anıqlanǵan.
Respublikamız aymaǵında 50 den artık qusshılıq kárxanaları ámeldegi bolıp, olardan jılına 7 mln. m3 túrli ximiyalıq quramǵa iye bolǵan shıǵındılar payda boladı. Olardı 1:1 yamasa 1:2 muǵdarda taza suw menen kushib em-ǵawısh egisliklerdi suwǵarılsa, er zúráátliligin 15-20% ga asırıwǵa múmkinshilik beredi.
Ózbekstan Respublikasında 1993 jıl 6 mayda «Suw hám suwdan paydalanıw tuwrısında»gi konun qabıl etilgen. Suwǵa tiyisli munasábetlerdi tártipke salıw, xalıq hám xalıq xojalıǵı mútajlikleri ushın suwdan aqılǵa say paydalanıwdan, suwdı buglanish, pataslanıw hám azayıp ketiwden saqlaw, suwdiń zıyanlı tásiriniń aldın alıw jáne onı saplastırıw, suw ob'ektleriniń jaǵdayın jaqsılaw, sonıń menen birge, suwǵa tiyisli munasábetler salasında kárxanalar, mákemeler hám shólkemler, dexkon xojalıqları hám fukarolarning huqıqıyların qorǵaw áne sol konunning wazıypası bolıp tabıladı.
Suwdiń pataslanıwı degende, sanaat kárxanaları, xojalıq kommunal xojalıǵı, sharbashılıq hám awıl xojalıǵı kárxanalarınan shiǵarılatuǵın shıǵındılar, neft hám moylovchi ónimler, o'simlmk hám haywanot qaldıqlarınıń suwǵa aralasıwı nátiyjesinde onıń ximiyalıq quramı, organoleptik kórsetkishleri (ta'mi, mazalı, hidi, reńi), fizikalıq ózgeshelikleri (suwdiń qattılıǵı, shurlanish dárejesi hám b.) dıń ózgeriwi túsiniledi.
Dúnya okeanlarına jılına 10 mln. tonna neft hám 71 % ten ko'prok pataslantıratuǵın elementlar dárya suwi menen birge kelip qosıladı. Sonnan 2 mln. tonnasın marganets, 2-3 mln. tonnasın qorǵasın birikpeleri, 6, 5 mln. tonnasın fosforli birikpeler hám 320 mln. tonnasın bolsa temir birikpeleri quraydı.
Ortasha quwatqa iye bolǵan bir kogoz kombinatı 2 mln. dana xalıqqa iye bolǵan qala okava suwi muǵdarına teń shıǵındına iye.
Avtotransport kárxanaları, neft hám gaz ónimlerdi qayta islew kárxanaları ashıq suw háwizlerin neft ónimleri (benzin, kerosin, avtol, nigrol hám b.) menen pataslantıradı. Bir tonna neft ónimi okean suviga túskende suw maydanında 12 km2 maydanda may perdesin payda etedi. Nátiyjede suw quramında kislorod muǵdarı keskin azayıp, suwdaǵı tiri organizmlerdiń kirilib ketiwine sebep boladı.
Eger 2 sutka dawamında ashıq suw háwizlerine oqizilayotgan Aqaba suwning muǵdarı belgilengen normalarǵa salıstırǵanda 20 -29 teńdey asıp ketsa yamasa 8 saat waqıt dawamında zaxarli elementlardıń muǵdarı 30 -45 teńdey asıp ketsa, kárxanada favko'lodda jaǵday daǵaza etiliwi múmkin. Bunday jaǵdaylarda kárxanada jumıs iskerligi tuxtatiladi, asıǵıslıq menen favko'lodda jaǵdaydı saplastırıw ushın ekologiyalıq, epidemologik hám basqa ilajları belgilenip, ámelge asıriladı.
Bunnan tısqarı, suw háwizleri ushın favko'lodda jaǵday ballar arqalı belgilenedi. Eger suw háwizleriniń pataslanıwı 4 balldan asıp ketsa, ol joqarı dárejede pataslanǵan esaplanadı.
Eger suw quramında erigen kisloroddıń muǵdarı 2 mg/l den kem bolsa, erigen organikalıq elementlardıń muǵdarı 60 mg/l ni tashkil etse hám suw dáreklerine oqizilgan neft ónimleri oralǵan perde maydanı 2-6 km2 shólkemleskende, favko'lodda jaǵday daǵaza etiledi.
Patas Aqaba suw quramında erigen elementlar kantserogen zaxarli elementlar (margimush, tsianid, xrom, kaliy, mıs, qorǵasın, sınap hám b.), radioaktiv elementler (uran, tseziy, kobalt hám b.), infektsiya tarkatuvchi bakteriyalar hám muallak elementlar bolıwı múmkin. Bir litr Aqaba suw quramında bunday elementlardıń muǵdarı 100-1150 mg bolıwı múmkin.
4. Suwdiń xarakteristikalaytuǵın kursatgichlari xakida ulıwma maǵlıwmat
Taza suwdı xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı kórsetkishler tómendegi 2 mámleket ulgilerinde kórsetilgen:
1. DavST 28-74-82. Ishimlik suw.
2. DavST 27-61-84. Oraylasqan xojalıq ishimlik suw támiynatı dárekleri.
Ulıwma alǵanda, shıǵındı suwdagi pataslıqlardıń 60 % i organikalıq elementlardıń tómendegi 2 kórsetkishi menen anıqlanadı :
1. Suwdiń kislorodqa bolǵan bioqimyoviy talabı (mútajligi).
2. Organikalıq elementlardı ximiyalıq jol menen oksidlew ushın sarplanǵan kislorod muǵdarı.
Bir litr suwda 1 g den kem duz bolsa, onı chucho'k suw, odan kóp bolsa, shur suw dep ataladı.
Suwdiń tinikligi suw tubida arnawlı kuyilgan krest yamasa shrift anıq kurinadigan suw qatlamı (bálentligi) dıń kalinligi menen ulchanadi. Suwdiń tinikligi quramındaǵı qosımshalardıń ulchamiga hám muǵdarına baylanıslı. Eger bólekshelerdiń ulchami 100 nm den úlken bolsa, dagal dispersli suw hám 1-100 nm átirapında bolsa, shın eritpeler dep ataladı. Dagal dispersli hám shın eritpeler trubalar ishin pataslantirib, islew natiyjeliligin pasaytiradi hám zaqım aliwlerge alıp keledi.
Suwdı tafsivlovchi shamalardan taǵı biri-bul suwdiń qattılıǵı bolıp tabıladı.
Suwdiń qattılıǵı waqtınsha, turaqlı jáne ulıwma qattılıqlarǵa bólinedi.
Suwdiń waqtınshalıq qattılıǵı suw quramında kaltsiy hám magniy gidroqarbonatlar muǵdarı menen belgilenedi, olar kaynatilganda erimeytuǵın karbonatlarǵa aylanadı hám shókpe payda etedi.
Sa (NSO3) 2 SaSO3 + N2 O + SO2
2 Mg (HCO3) 2 MgCO + Mg (OH) 2 + N2 O + 3 CO2
Suwdiń turaqlı qattılıǵı degende, onı kaynatilganda joǵalmaytuǵın kaltsiy hám magniy duzlarınıń bar ekenligi túsiniledi.
Suwdiń waqtınshalıq hám turaqlı qattılıqlarınıń yigindisi onıń ulıwma qattılıǵı dep ataladı.
Suwdiń qattılıǵı 1 litr suw quramında kaltsiy hám magniy ionları mg ekvivalenti menen ańlatpalanadı. Eger 1 litr suwda 20, 04 mg kaltsiy ionları yamasa 12, 16 mg magniy ionları ámeldegi bolsa, tábiy suw qattılıǵı boyınsha tómendegi gruppalarǵa bólinedi:

Suwdıń qattılıǵı, mg ekv/litr	Suwdıń qásiyetleri
0,5 – 1,5 1,5 – 3,0 3 – 6 6 – 10 10 dan ko’p bolsa	Júdá jumsaq suw Jumsaǵıraq suw Mo’tadil qattiq suv Qattı suv Júda qatti suw

Eger suw menen isleytuǵın ásbap -úskenelerdiń diywalında kalinligi 1 mm bolǵan shókpe (nakip) ámeldegi bolsa, janılg'ining sarıplanıwı 5 % ga asadı.

Ádetde qattı suwda sabın isletgende jaqsı ko'pirmaydi, suw kaynatilgan ıdısda duz qatlamları (nakip) payda boladı.
Suw háwizlerine er shurini juwıwda isletilingen Aqaba suwning kelip túsiwi, ızǵar suwi, sanaat kárxanalarınıń shıǵındı suwi dárya suwınıń ximiyalıq quramın buzib, onıń qattılıǵın asırıp jiberedi. Suwdiń qattılıǵı menen organizmde taslar payda etetuǵın kesellikler ortasında boglanish bar ekenligi anıqlanǵan. Xorezm wálayatı hám Qorakalpogiston Avtonom Respublikasında alınǵan nátiyjelerge qaraǵanda, adamlardıń ut hám iplas (sidik) kopida, sonıń menen birge, buyragida taslar payda bolıwına tiykarınan Amudarya háwizindegi suw qattılıǵınıń artıp barıwı sebep bulmokda. Iplas jolında payda bolatuǵın taslardıń payda bolıwına suw qattılıǵınıń asıp barıwı sebep boladı.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, suwdiń qattılıǵın asırıwshı kaltsiy hám magniy elementlerden tısqarı, taǵı 12 element (berilliy, bar, kadmiy, kaliy, natriy hám basqalar ) bar. Házirgi waqıtta suwdiń qattılıǵı menen ayırım júrek kesellikleri ortasında baylanıslılıq ámeldegi ekenligi anıqlanǵan. Suwdiń qattılıǵı tómenlep barǵanda bolsa, júrek-kán tamır kesellikleri payda bular eken.
Maǵlıwmatlardıń guvoxlik beriwine qaraǵanda, suw quramında 65 ke jaqın miqroelementlar ámeldegi bolıp, sonnan 20 dan artıǵı organizm mútajligi ushın aqır-aqıbetde zárúr bolıp tabıladı (mısalı, yad, xlor, ftor, temir hám xokazolar). Kisi organizmi sutkasına 120 -200 mg yad miqroelementi alıp túrmese, buǵaq keselligine jolıkishi múmkin. Sol sebepli tutınıw etiletuǵın suw hám azıq-túliklerde yad elementi kem bolsa, kesellikti aldın alıw ushın taǵamǵa, ayniksa, palaw tuziga yad kushib beriledi, yaǵnıy yodlangan duz beriledi.
Suwdiń shurligi da onıń xarakteristikalaytuǵın kórsetkishlerinen biri bolıp tabıladı. Suw quramındaǵı ulıwma duz muǵdarın anıqlaw ushın, suwdı 105-110 0 S de kaynatilib, tagida qalǵan qurǵaqlay elementlar, yaǵnıy suwǵa aldın qosılǵan mineral hám organikalıq elementlar tárezi járdeminde ulchanadi hám mg/l ulchov birligi menen ańlatpalanadı.
Suwdiń oksidleniwi. Quramında organikalıq qosılmalarning 1 litr suwda 10 dakika ishinde kaynatilganda sarplanǵan kaliy permanganati (KMnO4) muǵdarında ulchanadi.
Suw reakciyası - onıń sıltıiyligi yamasa kislotaliligi (PH) menen ańlatpalanadı PH=6, 5-7, 5 bolsa, bunday suw neytral suw esaplanadı. PH<6, 5 bolsa, ashqıltım suw hám eger PH >7, 5 bolsa, sıltı suw esaplanadı.
Suw quramında eritilgan kislorod hám uglerod kush oksidi metalldı zanglanishiga alıp keledi.
5. Suw rezervlarini qadaǵalaw etiwdiń huqıqıy tiykarları.
Eń dáslep, sonı eskertip ótiw kerek, Ózbekstan Respublikasınıń " Suw hám suwdan paydalanıw tuwrısında" gi konunining 4- statyasında mámleket suw fondı hám oǵan iyelik qılıw máseleleri óz sawleleniwin tapqan.
Dáryalar, kól, suw bazaları, er ústi suw háwizleri, kanal hám xovo'z suwi, er astı suwi hám mızlıqlar respublikamizning birden-bir suw fondı esaplanadı.
Mámleketlikleraro dáryalar (Amudarya, Sirdaryo, Zarafshon dáryası, Aral teńizi hám basqa suw) den paydalanıw huqıqıyı mámleketlikleraro pitimlerde belgilep beriledi.
Suw-Ózbekstan Respublikasınıń mámleket múlki-ulıwma milliy baylıq esaplanadı, ol mámleket tárepinen qorǵawlanadı.
Suwdan paydalanıw salasında mámleket basqarıwı Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesi, jergilikli xoqimiyat hám basqarıw shólkemleri, sonıń menen birge, bul tarawda arnawlı kepillikli bolǵan hám de suwdan paydalanıwdı tikkeley yamasa háwiz (aymaqlıq ) basqarmaları arqalı tártipke salıp turıwshı mámleket shólkemleri hám basqa mámleket shólkemleri tárepinen ámelge asıriladı.
Konunning 8-statyasına tiykarınan Ózbekstan Respublikası Awıl hám suw xojalıǵı ministrligi (er ústi suwi), Ózbekstan Respublikası mámleket geologiya hám mineral resursları kumitasi (er astı suwi) hám de Ózbekstan Respublikası Sanaatda hám taw kenshilikte islerdiń xatersiz alıp barılıwın baqlaw mámleket kumitasi (er astı ıssı suwi hám mineral suw) óz kepillikleri sheńberinde suwdan paydalanıwdı tártipke salıw salasında arnawlı kepillikli bolǵan mámleket shólkemleri esaplanadılar.
Ózbekstan Respublikasınıń «Suw hám suwdan paydalanıw tuwrısında»gi konunida, basqarıw, miynet, jınayat hám fukarolik kodekslarida usı mashqala menen baylanıslı huqıqbo'zarliklar ushın juwapkershilikler belgilengen.
«Suw hám suwdan paydalanıw tuwrısında»gi konunning 114 hám 115-elementlarına tiykarınan, tómendegi jaǵdaylarda ayıplı bolǵan shaxslar basqarıw, jınayatlı hám ózge tárzdegi juwapkerlikke tartıladılar :
1. Suwdan paydalanıw huqıqıyın basqaǵa beriw, hám de mámlekettiń suwǵa iyelik qılıw huqıqıyın oshqora yamasa jasırın formada bozatuǵın basqa pitimlerdi dúziw;
2. Joqarıda kórsetilgen pitimlerdi dúziwde ayıplı bolǵan shaxslar, sonıń menen birge, suw ob'ektlerin óz basımshalıq menen iyelep alǵan yamasa suwdan óz basımshalıq menen paydalanıw ;
3. Suwdan paydalanıw limitlarini bo'zgan halda suw alıw ;
4. Dáryaları bılǵap taslaw hám pataslantırıw ;
5. Suwdı bılǵap taslaw hám bılǵawdıń yamasa suw etkazadigan zıyanlı tásirdiń aldın alatuǵın imaratları hám apparatları bolmaǵan kárxanalardı, kommunal ob'ektlerdi hám basqa ob'ektlerdi jumısqa túsiriw;
6. Suwdan (suw ob'ektlerinen shıǵarıp yamasa ajıratıp alınǵan suwdan ) xo'jasizlik menen paydalanıw ;
7. Suw háwizlerinde suwdı qorǵawdı buzib, onıń bolǵanıwına, topıraqtı suw juwıp ketiwine hám basqa zıyanlı hádiyseler ruy beriwine sebep bolıw ;
8. Suw xojalıǵı imaratları hám apparatlarına ziyan etkazish hám olardı wayran etiw;
9. Suw xojalıǵı imaratların hám apparatların isletiw qaǵıydaların buzıw ;
10. Suwdiń jaǵdayına tásir kiluvchi tosıqlar, nasos stanciyaları hám basqa imaratlardı óz basımshalıq menen qurıw ;
11. Suw haqi hám suwdan paydalanıw qaǵıydaların bo'zganlik ushın salınatuǵın járiymaların waqıtında tolıqmaslik;
12. Jobalarda kózge tutilib, suwǵa bılǵanıw, pataslanıw hám azayıp ketiwinen saqlawdı, sonıń menen birge, suw jaǵdayı hám rejimin jaqsılawdı támiyinleytuǵın texnologiya, gidrotexnikalıqa, urmon-melioratsiya, sanitariya -texnika ilajları hám basqa ilajlardı ámelge asırmaslik;
13. Suwdı vodoprovod hám kanalizaciya tarmaqlarına óz basımshalıq menen jalǵaw ;
14. Paydalanıw hám baqlaw qudıqların joq etip taslaw yamasa olarǵa zálel etkazish;
15. Suw qudıqların burgilashning belgilengen qaǵıydaları hám texnologiyasın buzıw ;
16. Suwdı qorǵaw imaratları hám apparatların qurıwdıń normativ múddetlerin joq qılıw qılıw ;
17. Qurılısı tamamlanılmaǵan suwdı qorǵaw imaratların olardıń nátiyjeli islewine unamsız tásir etiwshi kem-kustini bitirmay hám proektten shetke shıǵıwlar menen paydalanıwǵa tapsırıw ;
18. Suwdı qorǵaw tegralariga ámel etpeslik;
19. Suwdan paydalanǵanlik haqqındaǵı mámleket esabatlardı takdim etpeslik yamasa bul maǵlıwmatlardı burmalaw ;
20. Tábiyaattı qorǵaw ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıwshı organlardıń kórsetpelerin atqarmaslik;
21. Bólek qorǵawlanatuǵın suw ob'ektleri rejimin buzıw.
Ózbekstan Respublikası “Basqarıw juwapkerlik tuwrısında”gi kodeksning 72-statyasına tiykarınan, suwni pataslantırıw yamasa bulgatish, suw yiguvchi imaratlarda suwdı qorǵaw rejimin buzıw -fukarolarga eń kem is haqısınıń 1/3 bóleginen bir teńdeyine shekem, lawazımlı shaxslarǵa bolsa -bir teńdeyinen 3 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.
Kárxanalardı, kommunal hám basqa ob'ektlerdi suwining pataslanıwı hám bolǵanıwı yamasa olardıń zıyanlı aqıbetlerin aldın alıwshı imaratlarsız hám apparatlarsız hám paydalanıwǵa tapsırıw, sonıń menen birge, suw ob'ektleriniń tábiy jaǵdayın bo'zuvchi basqa háreketler qılıw -lawazımlı shaxslarǵa, eń kem is haqısınıń bir teńdeyinen 3 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.
Suw qudıqların qazıwdıń belgilengen qaǵıydaların hám texnologiyasın buzıw, isletilineip atırǵan hám gúzetiw qudıqların joq etip jiberiw yamasa ziyanlantırıw, suw ózi shıǵıs qudıqlardı tártiplestiriletuǵın apparatlar menen buyımlaw, sonıń menen birge, isletiwge jaramsız qudıqlardı konservatsiyalash yamasa joq etiw ilajların kurmaslik, sapalı er astı suwi payda bolatuǵın tegrada suwdiń pataslanıwı yamasa sapası jamanlasıwı dáregi bolıp qalıwı múmkin bolǵan sanaat, awıl xojalıq imaratları hám basqa ob'ektlerdi jaylastırıw - fukarolarga eń kem is haqısınıń ½ bólegi den 1 teńdeyine shekem, lawazımlı shaxslarǵa bolsa -1 teńdeyinen 3 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.
Bul elementtıń birinshi, ekinshi hám úshinshi bólimlerinde názerde tutılǵan huqıqıybo'zarliklar basqarıw jaza sharası ko'llanilganidan keyin bir jıl dawamında tákirar júz etilse - fukarolarga eń kem is haqısınıń bir teńdeyinen 3 teńdeyine shekem, lawazımlı shaxslarǵa bolsa - 3 teńdeyinen 7 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.
“Basqarıw juwapkerlik tuwrısında”gi kodeksning 74-statyasına tiykarınan, suwdan xo'jasizlarcha paydalanıw, gidrotexnikalıqa islerdi óz basımshalıq menen orınlaw, suwdan paydalanıw limitlari hám jobaların bo'zgan halda suw alıw, sonıń menen birge, proektte názerde tutılǵan balıklarni qorǵaw imaratları hám apparatları bolmaǵan suw dáreklerinen suw alıw - fukarolarga eń kem is haqısınıń 1/3 bóleginen bir teńdeyine shekem, lawazımlı shaxslarǵa bolsa -1 teńdeyinen 3 teńdeyine shekem muǵdardan járiyma salıwǵa sebep boladı.
Tap sonday huqıqıybo'zarliklar basqarıw jaza sharası ko'llanilganida, keyin 1 jıl dawamında tákirar ámelge asırılǵan bolsa,- fukarolarga eń kem is haqısınıń 1 teńdeyinen 3 teńdeyine shekem lawazımlı shaxslarǵa bolsa 3 teńdeyinen 7 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.
Suw ob'ektlerinen alınatuǵın hám kuyiladigan suw muǵdarınıń dáslepki esabın júrgiziw hám kelip qosılıp atırǵan suw sapasın anıqlaw qaǵıydaların buzıw, sonıń menen birge, mámleket suw kadastrı júrgiziwdiń belgilengen rejimin buzıw - lawazımlı shaxslarǵa eń kem is haqısınıń 1 teńdeyinen 3 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.
Tap sonday huqıqıybo'zarlik basqarıw jaza sharası ko'llanilganidan keyin 1 jıl dawamında tákirar ámelge asırılǵan bolsa,- lawazımlı shaxslarǵa 3 teńdeyinen 7 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa májbúr boladı. (Konunning 75 statyası ).
" Basqarıw juwapkerlik tuwrısında" gi kodeksning 76 -statyasına muwapıq, suw xojalıǵı imaratları hám apparatların ziyanlantırıw,- eń kem is haqısınıń 1/3 bóleginen 1 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı. Suw xojalıǵı imaratları hám apparatlarınan paydalanıw qaǵıydaların buzıw,-lawazımlı shaxslarǵa eń kem is haqısınıń bir teńdeyinen 3 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma salıwǵa sebep boladı.
Suw yamasa suw háwizlerinen paydalanıw shártlerin buzıw ogir aqıbetlerge sebep bolsa, jınayat esaplanadı. " Jınayat kodeksi" dıń 203-statyasına tiykarınan - eń kem is haqısınıń 50 teńdeyinen 100 teńdeyine shekem muǵdarda járiyma solinadi yamasa 3 jılǵa shekem axlok ońlaw jumısları yoxud 6 ayǵasha kamok, yamasa 3 jılǵa shekem azatlıqtan maxrum qılıw menen jazalanadı.