Metallurgiya kOmBinatı nawayi mámleketlik kánshilik instituti

1 - tapsırma variantlari

№	Chiqindi miqdori, M*, g/s.					N		H, (m)		D, (m)		w, (m/s)		Tt (m/c		Tt °S		A
	MCO	MNO2	MSO2	Mchang
1	13.0	0,85	6,0	13,3	1		30		1.1		13,0		195		23,4		200
2	170,0	3,7	32,6	20,8	1		33		1,3		12,6		182		20.4		200
3	217.0	6.3	57.4	28.2	1		40		1,4		13,2		1731		15,4		240
4	325.0	8,2	67.6	38.2	1		45		1.5		12.2		167		24.6		240
5	189.3	8.8	62.4	20.6	2		50		1,6		13.5		154		18,6		200
6	208,5	9,8	68.2	27,8	2		55		1.6		14,2		146		24.5		200
7	220,0	10.6	79,4	35,3	2		60		1,6		14,4		142		26.4		240
8	848,6	56	368	168	2		100		2,5		18,8		135		30.0		200
9	1200	84	478	206	2		110		2,8		20,6		130		28,5		240
10	1296	92	502	220	3		120		2,8		22,0		120		20,0		240
11	2380	106	684	265	3		125		3.0		20,8		118		22,5		200
12	3050	127	805	297	3		130		3.0		21,4		115		24,8		200
13	4150	157	950	325	3		145		3.0		22,0		114		25,6		200

M*- bir derekten shıǵıs shıǵındı muǵdarı.

2-Tema : Hawadaǵı shań muǵdarın anıqlaw.
Jumıstıń maqseti: Atmosfera hawası daǵı shań muǵdarın salmaqlıq usılı menen anıqlawdı úyretiw.
Kerekli úskeneler: tazalaǵısh, FPP-15, statsionar tárezi.
Teoriyalıq bólim
Qattı zattıń hawada erkin jaǵdayda bóla alatuǵın eń mayda bóleksheleri shań aerozollari dep ataladı.
Shańlar payda bolıwına kóre organikalıq hám organikalıq bolmaǵan quramǵa iye boladı. Organikalıq shańlar gápine ósimlik shańı, aǵash shańı hám basqalar kiredi. Anorganik shań gápine mineral shań (kvars, azbest shańı ) hawa daǵı metal shańı (shoyın, alyuminiy v. x.) kiredi. Shańlardıń fizikalıq hám ximiyalıq ózgeshelikleri olardıń dispersligi, bólekshediń forması, eriw-qábileti hám de ximiyalıq quramına baylanıslı.
Shańlardıń hawada muallaq jaǵdayda bolıw dawam etiw waqti, dem alıw shólkemlerine kirip barıw tereńligi, fizikalıq ximiyalıq aktivligi hám basqa ózgeshelikleri shań bóleksheleriniń ólshemlerine baylanıslı. Shań tiykarınan dem alıw jollarına zıyanlı tásir kórsetedi, yaǵnıy olar joqarı nápes shólkemleri hám de ókpeni kesellentiredi, sonıń menen birge teri hám kózge tásir etedi. Portlatish, topıraq qazıw, artısh-túsiriw hám basqa islerdi atqarayotganda shań payda boladı.
Awırlıq ólshew usılınıń Principi hám xarakteristikası
Sanaat kárxanaları hawasınıń shań menen pataslanıw dárejesin anıqlawdıń tiykarǵı usıllarınan biri salmaqlıq usılı esaplanadı. Salmaqlıq usılı -tekseriletuǵın málim kólemli hawanı aerozol filtrden sıpab, ótkerilgende onıń salmaǵı artpaqtası Principine tiykarlanǵan. Bul usıl hawa quramındaǵı shańdıń bir ret hám sutkalıq ortasha konsentraciyasın anıqlaw ushın usınıs etiledi. Analiz etiletuǵın úlgin kólem degi anıqlawshı bayqaǵıshlıq - 0, 2 mg ga teń. Úlgindegi hawanı ólshenerlik konsentraciyası diapazonı 0, 1 - 10 mg/ me bolıwı kerek.
Úlgi tańlaw
Hawadaǵı shań muǵdarı konsentraciyasın bir márte anıqlawda alınatuǵın hawa AFA-XP-18 tazalaǵısh arqalı 50 l/minut tezlikte yamasa maydanı 36 sm2 ge teń bolǵan FPP-15 yamasa FP0 tazalagichlardan 100 l/ minut tezlikte 20 minut dawamında ótkeriledi, ortasha sutkalıq shań konsentraciyasın anıqlaw ushın sınalatuǵın bir tazalaǵısh, yaǵnıy FPP-15 arqalı altı ret 20 minut dawamında joqarıda kórsetilgen tezlikte teń aralıqlarda ótkeriledi.
AFA-XP-18 tazalaǵısh shetleri presslangan perxlorvinil materialınan tayarlanǵan bolıp, disk kórinisinde boladı. Qalıń qaǵazdan etilgen qorǵaw qabıǵına iye. Hár bir tazalaǵısh sheńberden jasalǵan qapshıqta boladı.
Jumıstı orınlaw tártibi
Úlgi saylanǵannan keyin tazalaǵısh bir saat waqıt ishinde birinshi o'lshengen xanada turaqlı salmaqlıqqa kelgenshe ustap turıladı. Eger saylanǵan úlgi hawanıń ızǵarlıǵı 100% bolǵanda ótkerilgen bolsa, tazalagishtı kalsiy xlorǵa sińdirilgen eksikatorǵa jaylastırılıp 2 saat dawamında yamasa keptiriw shkafina 40 -50° S ta 30 -50 minut uslanıp, keyin 40 -50 minut úy temperaturasına kelgenge shekem saqlanadı. Shańnıń muǵdarı tazalaǵısh salmaqlarınıń ayırmashılıǵın anıqlaw menen tabıladı.
Shań konsentraciyasın tómendegi formula menen anıqlanadı :
C=M/vk (2. 1)
Bul jerde
S penen- shań konsentraciyası, mg/m³
m -úlgindegi shańdıń muǵdarı, mg
v - tartılǵan hawanıń kólemi, m³
k - hawanıń normal jaǵdayǵa keltiretuǵın qayta esaplaw koefficiyent. (2 qosımshaǵa qarań)
Qosımsha 2
Hawa kólemin normal jaǵdayǵa esaplaw koefficiyenti

G^0	Bosim R mm sim. ust.
	730	735	740	745	750	755	760	765	770	775	780
0	0.96	0,96	0,97	0,98	0,98	0,99	1,0	1,0	1D	1L	1,2
5	0,94	0.95	0,96	0,96	0.97	0,98	0,98	0,99	0,99	koo	1,00
10	0,93	0.93	0,94	0,95	0,95	0,96	0.96	0,97	0,98	0,98	0,99
I5	0,91	0,92	0,92	0,93	0,94	0,94	0,96	0,96	0,96	0,97	0,97
20	0,89	0.90	0,91	0,91	0.92	0,94	0,93	0,94	0,94	0,95	0,96
25	0,88	0,89	0.89	0,90	0,90	0,93	0,92	0,92	0,93	0,94	0,94
30	0.87	0,87	0,88	0,88	0,89	0,90	0,90	0,91	0,91	0,92	0,92
35	0,85	0,86	0.86	0,87	0,87	0,88	0,89	0.89	0,90	0,90	0,91
40	0,84	0,84	0,85	0.85	0,86	0.87	0,87	0,88	0,88	0,89	0,89

Aspirator PU-2 E niń wazıypası
Aspirator PU-2 E sanitariya hám átirap -ortalıq monıtoringi procesi de hawa hám aerozollarni (jumıs penenjayında, atmosferada hám sanaat shıǵındılarında ) avtomatikalıq úlgi alıw ushın mólsherlengen.
Aspirator PU-2 E eki parallel kanal (0, 5-5 ll/ min, 2-20 l / min - standrt dizayn) arqalı hár qanday shańnı jutıw úskeneleri arqalı málim kólemli aǵıs menen úlgi alıwın támiyinleydi.
Saylanǵan úlgiler laboratoriyada standart texnikadan paydalanıp analiz etiledi.
Aspirator PU-2 Eniń áhmiyetliligi
• alingan úlginiń joqarı anıqliliǵi;
• aspirator metrologik támiyinlengen bolıp, Gosreestr № 14531-08 cifrlı mámleket dizimine kiritilgen;
• foydalaniwǵa qolay ;
• kanallar boyınsha ǵárejetlerdiń erkinshegi;
• Mámleket sanitariya hám epidemiologiya qadaǵalawı boyınsha federal oray tárepinen keń paydalanıw ushın usınıs etilgen.
Texnikalıq xarakteristikası
• Hawa aǵısları aralıǵı :
o 1-kanal - 0, 5-5, 0 l/min; *
o 2-kanal - 2, 0-20, 0 l/min; *
* kanallar boyınsha aǵıs penen aralıǵınıń basqa bahaları so'ralganda aǵıs penen bahaları tómendegishe bolıwı múmkin:
0, 2-2, 0 l/min; 0, 5-4, 0 l/min;
0, 5-5, 0 l/min; 1, 0-10, 0 l/min;
2, 0-20, 0 l/min; 5, 0-35, 0 l/min
• Aǵıs penen tezligin belgilewdegi qátelik - +/- 5%;
• Shańjutqıshtıń qarsılıǵı - 0-5 kPa;
• Úlgi alıw múddeti - 2-99 min;
• Quwat dáregi 220 v 50 Gs penenchastotalı elektr hám sırtqı 12 v kernewli akkumulyator batareyasınan.
• Ornatılǵan akkumulyator;
• Apparattıń ulıwma kólemi — 450 x160 x320 mm.
• Apparattıń salmaǵı -5, 7 kg.
Paydalanıw shártleri
• Átirap -ortalıq temperaturası 263 ten 313 ke shekem (-10° S penenden +40° S penenge shekem );
• 25° S penentemperaturada 98 % ge shekem salıstırmalı ızǵarlıq ;
• Atmosfera basımı 84 - 106, 7 kPa (630 - 800 mm rt. st.).
Aspirator PU-2E
Qadaǵalaw sorawları
1. Shań dep nege aytıladı jáne onıń qanday túrleri ámeldegi?
2. Shań adam organizmine qanday tásir etedi?
3. Shań qanday usıl menen anıqlanadı?
4. Jumıstı orınlaw rejimin túsindiriń.


Shań jutqıshlardıń jumıs penen koefficiyentin esaplaw (2 saat)
Shınıǵıwdıń maqseti: Bul ámeliy isten gózlengen maqset, bárinen burın shań hám gazlardıń quramın úyreniw hám olardıń insan hám átirap -ortalıqqa tásirin anıqlawdan ibarat. Shań hám gazlardı kemeytiwdi esaplaw jolların izlewden ibarat.
Teoriyalıq bólim
Shańlar, olardıń túrleri hám tiykarǵı ózgeshelikleri.
Eger atmosfera hawası yamasa gaz quramında qattı element (metall, minerallar, topıraq, aǵash hám b.) bóleksheleri ámeldegi bolsa, ol jaǵdayda bul sistema shań dep ataladı. Shań bólekshelerinig ólshemi 5-10 mkm átirapında bolıwı múmkin. Olardıń ólshemi qansha kishi bolsa, dem alıw jolları, murın, kóz, qulaq, awız boslig'idagi silekey perdeler arqalı hám de hár qıylı yarachalar orkali organizmge sińip barıwı júdá ańsat boladı, Nátiyjede túrli kesellikler kelip shıǵıwı múmkin.
Shańlardıń tábiyaatı hám kelip shıǵıwına qaray, 2 gruppaǵa bólinedi.
1. Tábiy shańlar. Insan, ósimlikler hám haywanot áleminde payda bolatuǵın shańlar, álem shańları, vulqanlardıń otilishi hám jer silkiniw nátiyjesinde payda bolatuǵın shańlar insan iskerligine baylanıslı emes. SHuning ushın olarǵa tábiy shańlar dep ataladı.
2. Jasalma shańlar. Sanaat kárxanalarında, qurılıs, transport, energetika, awıl xojalıǵı hám basqa tarmaqlarda insan iskerligi nátiyjesinde payda bolatuǵın shańlar.
Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek, házirgi waqıtta tábiy átirap - ortalıqtıń tábiy shańlar menen pataslanıwına salıstırǵanda, onıń jasalma shańlar menen pataslanıwı jedellesip barayapti.
Ximiyalıq hám mineralogik quramına qaray, shańlar tómendegi 5 tiykarǵı gruppalarǵa bólinedi.
1. Organikalıq shańlar. Bul gruppaǵa aǵash, paxta, nawqan, teri, qaǵaz, plastmassa, túrli ósimlikler hám olardı qayta islew waqtında payda bolatuǵın shańlar kiredi.
2. Anorganik shańlar. Bul gruppaǵa topıraq, hák, marmar, granit, cement, hájje, metalllar hám olardı qayta islew waqtında payda bolatuǵın shańlar kiredi.
3. Záhárli shańlar. Bul gruppaǵa tiykarınan ximiya sanaatı kárxanalarında (mısalı, azotli, fosfatli, kaliyli tóginler hám de lok-boyaw islep shıǵarıw kárxanalarında ) payda bolatuǵın shańlar kiredi.
4. Portlanıwshı shańlar.
5. Janıwshı shańlar.
Sonı ayrıqsha atap ótiw kerek, hár qanday zattıń janıp ketiwine hám portlanıwı onıń salıstırma maydanı (yuzaning massaǵa qatnası, m2/kg) kúshli tásir kórsetedi. CHang bóleksheleriniń ólshemleri kishiligi sebepli, olardıń salıstırma ústleri úlken boladı. Sonıń ushın olar janǵısh hám jarılıw ózgeshelikine iye boladı. Mısalı, maydanı 1 sm² ge teń bolǵan qattı jismni ólshemi 0,1 mkm bolǵan kishi kublarga bolsaq, ol jaǵdayda mine sol kublarning ulıwma qaptal ústleri 6 sm² den 60 m² ge shekem jetiwi múmkin. Sonday eken, shańlardıń háreketleniwine bóleksheleriniń ólshemi, massası hám tıǵızlıǵı kúshli tásir kórsetiwi múmkin.
Arximed nızamına tiykarınan, eger bólekshediń tıǵızlıǵı hawa tıǵızlıǵına teń yamasa odan kishi bolsa, ol hawada erkin ushıp júredi, hám eger odan úlken bolsa, shań jerga sho'gedi. Isitilǵan hawanıń tıǵızlıǵı ızǵar hawanıń tıǵızlıǵı koefficienttan kishi boladı, sebepli ol hawanıń joqarı qatlamında jaylasadı. Sonıń ushın konditsionerler úydiń joqarı bálentliginde, qizdırıw apparatları bolsa kerisinshe, úydiń tómengi bóleginde ornatıladı.
Toqımashılıq hám kiyim-kenshek sanaat kárxanalarınıń sabaq iyiriw fabrikalarında arnawlı konditsionerler járdeminde jasalma bug'li ortalıq jaratıladı. Bunnan tiykarǵı maqset-sabaq úzilisin kemeytiw hám úzliksiz titirewler nátiyjesinde sabaqlardan ajralıp shıǵıs kelte talshıqlar hám shańlardı sho'ktirishden ibarat esaplanadi.
Mına nárseni ayrıqsha eskertip ótiw kerek, shańlar gruppaına aerozollar da kiredi. Ólshemi 10 mkm den kishi bolǵan dispers penensistemalarǵa, aerozollar dep ataladı.
Islep shıǵarıw kárxanalarında 1 m³ hawa quramında 100 mg hám odan artıq shań bolıwı múmkin. Sonıń ushın shań, gaz hám puwdıń qawipsizligine qaray, jumıs orınlarında olardıń ruxsat etilgen shegaralıq konsentraciyaları (RECHK leri) anıqlanǵan boladı.
RECHK degende, zıyanlı zattıń hawa quramındaǵı sonday muǵdarı túsiniledi, ol insanǵa, onıń násiline, ósimlik hám haywanat dúnyasına hám, ulıwma tábiyiy átirap ortalıqqa zıyan jetkermeydi. Eger hawada zıyanlı zattıń muǵdarı onıń RECHK sidan asıp ketse, ol jaǵdayda kárxanada jumıs islew waqtı qısqartıladı,jetkizilgen záleldi qaplaw ushın sút ónimleri menen támiyinlenedi hám is haqısına qosımsha aqsha tólenedi (kóbinese emlewge sarplanǵan ǵárejetler qaplanadı).
Ayrıqsha aytıw kerek, qurılısda isletiletuǵın cement quramında altı valentli xrom elementi bar. Xrom birikpelerinen terini oshlashda da isletiledi. Biraq xrom birikpeleriniń hawada 0,001% muǵdarda bar ekenligi allergiya keselligin qozǵatadı. SHuning ushın hawanı tazalawdan tiykarǵı maqset-záhárli zattlar muǵdarın olardıń RECHK lerine teńlestiriwi yamasa odan tómenletiwden ibarat.
Záhárli zatlar, olardıń túrleri, tiykarǵı ózgeshelikleri hám hawadaǵı ruxsat etilgen shegaralıq konsentraciyaları
Záhárli zatlar dep, insan den sawlıǵına unamsız tásir etip, jumıs penen qábiletin páseytiretuǵın, ópke, júrek-qán hám nerv strukturaların buzatuǵın dárejede záhárleniwdi júzege keltiretuǵın zatlarǵa aytıladı.
Záhárli zatlar agregat jaǵdayına qaray, 3 gruppaǵa bólinedi:
1. Qattı záhárli zatlar. Bul gruppaǵa qorǵasın, kalsiy karbiti, margúmis, túrli reń hám boyawlardıń untaqları hám basqalar kiredi.
2. Suyıq uwlı zatlı elementlar. Bul gruppaǵa benzin, benzol, toluol, atsetilen, efirlar, túrli duz, ishkor hám kislotalar hám de olardıń suwlı eritpeleri, erituvchi suyıqlıqlar hám basqalar kiredi.
3. Gaz yamasa puw sıyaqlı záhárli zatlar. Bul gruppaǵa uglerod oksidleri (SO, SO₂), altıngugurt qos oksidi (SO₂), azot qos oksidi (NO₂), vodorod sulfid (N₂ S) hám suyıq záhárli zatlardıń puwlari, qattı záhárli zatlardıń shańları hám basqalar kiredi.
Tiri organizmge tásir etiw dárejesine qaray, uwlı zatlı elementlar 4 gruppaǵa bólinedi.
1. Dem alıw jollarına tásir etiwshi elementler (SO₂, SiO₂ hám b.)
2. Qan quramın buzıwshi záhárli zatlar (SO, vodorodlı margimush (ArN hám b.)
3. Terini jaralaytuǵın hám jemiriwshi záhárli zatlar (organikalıq hám anorganik kislotalar hám N₂S)
4. Oraylıq nerv tazimini jaralaytuǵın záhárli zatlar (spirtler, N₂S, S₂S hám b.)
«Jumıs ornınıń hawasına salıstırǵanda sanitariya hám gigiena ulıwma talapları» GOST 12. 1. 005-81 de jumıs penenjayında hawa quramındaǵı záhárli zatlardıń ruxsat etilgen shegaralıq konsentraciyaları (RECHK lari) belgilep berilgen.
«Zıyanlı zatlardıń turlari hám olarǵa salıstırǵanda qawipsizlik talapları» GOST 12. 1. 007-81 de barlıq záhárli zatlar 4 gruppaǵa bólingen.
1. Oǵada qáwipli záhárli zatlar. Olardıń hawa daǵı RECHK si 0, 1 mg/m³ den kishi boladı.
2. Joqarı dárejede qáwipli záhárli zatlar. Olardıń hawa daǵı RECHK si 0, 1 mg/m³ den 1, 0 mg/m³ ge shekem bolıwı múmkin.
3. Ortasha dárejede qáwipli záhárli zatlar. Olardıń hawa daǵı RECHKsi 1 mg/m³ den 10 mg/m³ ge shekem bolıwı múmkin.
4. Kem záhárli zatlar. Olardıń hawa daǵı RECHK si 10 mg/m³ den joqarı bolıwı múmkin.
Suyıq záhárli zatlardan tısqarı bir qatar gaz tárizli záhárli zatlar da bar.
1. Xlor (Cl₂) - sarg'ish-jasıl reńli, ótkir xidli buǵıvchi gaz bolıp tabıladı. Ol hawaǵa salıstırǵanda 2, 5 márte salmaqli bolıp, joqarı qáwipli uwlı zatlı gazlar toparına kiredi. Onıń hawa daǵı RECHKsi 1 mg/m³ni quraydı. Xlor puwi tásirinen ópkede isik payda boladı, júrek iskerligi buzilıp, baxıtsız waqıya júz bolıwı múmkin. Pnevmaniya keselligi (ókpe keselligi) rawajlanıp, ókpede jara payda bolıwı múmkin, insan terisinde xlorli daqlar payda bolıp, jaraǵa aylanıwı múmkin.
2. vodorod sulfidi (N₂ S) - reńsiz, ashıǵan máyek iysine uqsas sasıq iyisli gaz bolıp, hawaǵa salıstırǵanda awırlaw bolıp tabıladı. Onıń hawa daǵı RECHKsi 10 mg/m³ni quraydı. Onıń tásirinen ópke hám oraylıq nerv sistemaları záhárlenedi. Eger onıń muǵdarı hawada 1000 mg/m³ ti qurasa (yaǵnıy, RECHK sidan 100 márte asıp ketsa), adam esinen ketedi, onıń dem alıwı qıyınlasıp, baxıtsızlıq júz beriwi múmkin.
3. Altıngugurt qos oksidi (SO₂) - reńsiz hám buwıwshı iyisli gaz bolıp, hawaǵa salıstırǵanda 2-3 márte awır bolıp tabıladı. Onıń hawadaǵı RECHK si 10 mg/m³ ni quraydı. Bul gaz kóbinese janılǵılardı jaqqanda payda boladı hám hawadaǵı ızǵarlıq menen reaksiyaǵa aralasıp, kúshsiz sulfat kislotanı payda etedi. Onıń tásirine kóz, murın hám dem alıw jollarındaǵı silekey perdeler jaralanadı, kózler qichiy baslaydı, ópkede isikler payda bolıp, adam esinen ketedi.
4. Uglerod oksidi (SO) - iyissiz hám reńsiz gaz bolıp, onıń hawadaǵı RECHK si 20 mg/m³ ni quraydı. Onıń tásirinde bas awırıp, kewil ayniydi, adam xoshınan ketib, baxıtsızlıqlı xalokat júz beriwi múmkin. YUrak, ókpe hám nerv qásteligine shalınǵan adamlardı bul gaz ámeldegi bolǵan jumıs penenjaylarında islewi qadaǵan etilgen.
5. Ammiak (NH₃) - reńsiz hám ótkir hidli gaz bolıp, ol suyıq jaǵdayda da bolıwı múmkin. Onıń hawa daǵı RECHKsi 0, 04 mg/m³ ni quraydı onıń tásirinde dem alıw jolları jaralanadı hám qan basımı túsip ketedi. Terinde kóbiksheler payda boladı, kóz soqır bolıwı múmkin.
6. Atsetilen (S₂ N₂) - reńsiz iyisli gaz bolıp, ol suyıq jaǵdayda da ushraydı. Ol oǵada portlanıwshı element bolıp, odan metallarni sabıwda keń qollanıladı.
7. Atseton (S₃ N₆ O)-reńsiz, ótkir iyisli suyıqlıq bolıp, lak-boyaw óndiriste hám suyultiriwshi zat retinde keń qollanıladı. Atseton puwdıń tásirinen más kisige uqsas jaǵdayǵa túsiw múmkin. Onıń hawa daǵı RECHK si 200 mg/m³ ni quraydı. Onıń tásirinde kúshli bas awrıwı hám hálsizleniw jaǵdayına túsiw múmkin.
8. Benzin (S₇ N₁₇) - reńsiz, jeńil parlanıwshı, janıwshań hám jarılıw ózgeshelikine iye suyıqlıq bolıp tabıladı. Onıń hawa daǵı RECHKsi 100 mg/m³ ni quraydı. Benzindiń AI-72, AI-76, A-91, A-93, A-95 vA B. túrleri bar. Onıń tásirinde teri kesellikleri (dermatit, folikulit, túrli jaralar) ǵa tap bolıw múmkin, ol hálsizleniwge hám hátte baxıtsızlıqqa alıp keliwi múmkin.
Shań sho'ktiriw kameralarınıń islew tártibi
Shańlı hawanı tazalaw apparatları arasında shań shóktiriw kameraları ayrıqsha orın iyeleydi. Awırlıq kúshi (P=mg) tásirinde shańlı hawanı shań bólekshelerinen tazalaw ushın udayı tákirarlanatuǵın yamasa yarım úzliksiz isleytuǵın tazalaw apparatına, shań shóktiriw kamerası yamasa shań qaltaları dep ataladı. Olardıń túrli kórinisleri 1-4 súwretlerde kórsetilgen.
Kameraǵa shańlı hawa aǵımı málim tezlik menen kirip, shań bóleksheleri óz salmaqlıq kúshleri tásirinde shań jıynawshı kameralarınan birine túsedi, tazalanǵan hawa bolsa, tazalaw apparatınan shıǵıp ketedi.
Shań shóktiriw kameraları shańlı hawa quramınan ólshemi 100 mkm hám odan joqarı bolǵan qattı bólekshelerin ustap qalıwǵa qaratılǵan hám tazalaw waqtında olar birinshi basqıshta qollanıladı.
Shańlı hawanı tazalaw dárejesi (apparattıń islew natiyjeliligi) shańlı hawa aǵımınıń tezligine baylanıslı. Tazalaw kamerasında shańlı hawa aǵımınıń tezligi 1 m/s penenni shólkemleskende, shańlı hawanı tazalaw dárejesi 60 -80% ni, 3 m/s penenga etkende bolsa, tazalaw dárejesi 40 -50% den aspaydı, sebebi tezlik asqanda shań jıynawısh kamerasına cho'kkan shań bóleksheleri taǵı háreketke túsip, tazalanǵan hawa menen aralasadı, yaǵnıy ekilemshi pataslanıwlardı júzege keltiredi hám tazalaw apparatınan shıǵıp ketedi. Bunday jaǵdaylarda
tazalanıw dárejesi keskin pasayedi. Sonıń ushın shańlı hawa aǵımınıń tezligi 3 m/s penenden aspawı kerek.
Shańlı hawa aǵımınıń aste háreketleniwin támiyinlew ushın kameranıń kólemi úlkenlew etip yasaladi. Sonıń ushın bunday tazalaw apparatları ápiwayı dúzılıwǵa iye bolsalar -de, biraq úlken jaydı iyeleydiler.
Islep shıǵarıw kárxanalarında kóp polkalı shań shóktiriw kameralarınan paydalanıladı. Kamera daǵı boslıq málim múyeshler astında qıya etip ornatılǵan polkalar járdeminde seksiyalarǵa bólingen. Kamerada shańlı hawa aǵımı aste háreketlenedi, shań bóleksheleri polkalarǵa urıladı hám óz awırlıq kúshleri tásirinde cho'kadi. Polkalarda shań bóleksheleriniń shógiw waqıtı keskin azayadı. Tazalaw kamerasınan shańlardı shıǵarıp alıw ushın polkalar arnawlı silkituvchi úskenege jalǵanǵan boladı.
Tosıqlı shań shóktiriw kameralarında (3-súwret) shańlı hawa aǵımı tosıqlarǵa urılıp, shań bóleksheleri awırlıq hám inersiya kúshleri tásirinde shań jıynawısh kamerasına kelip túsedi. Bul tazalaw apparatı da turpayı tazalaw apparatları gruppaına tiyisli bolıp, olarda shańlı hawanı tazalaw dárejesi 50-60% ni quraydı.
Shań shóktiriw kameralarınıń islew natiyjeliligin asırıw (hawanı tazalaw dárejesin asırıw ) maqsetinde, olardıń ishinde vertikal tosıqlar ornatıladı (4-súwret). Shańlı hawa aǵımı tosıqlarǵa urılıp, tezligin pasaytiradi hám Shań zálelchalari inersiya hám awırlıq kúshleri tásirinde Shań jıynawısh kamerlaridan birine kelip túsedi. Eger bunday tosıqlar halqa yamasa sım perdeler formasında ornatılǵan bolsa, (4-súwret), Shańlı hawa aǵımınıń tezligi keskin azayadı, Shań bóleksheleri bolsa olarǵa urılıp, inersiya hám awırlıq kúshleri tásirinde sho'gedi, yaǵnıy filtrleniw procesi júz beredi.
Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, Shań shóktiriw kameralardıń aerodinamik qarmaqtasılıǵı 100 Pa ni quraydı. Bunday apparatlardıń islew natiyjeliligin asırıw ushın Shańlı hawa aǵımınıń tezligi 0, 5 -0, 8 m/s penenátirapında bolıwı kerek. Keri jaǵdayda Shań jıynawıshlardaǵı Shańlar taza hawa menen aralasıp, kameradan shıǵıp ketedi hám hawanı tazalaw dárejesi keskin pasayadi.
Shań shóktiriw kameraları qurǵaqlay Shań uslachgichlar gruppaına tiyisli bolıp, olardan paxta tazalaw zavodlarında toqımashılıq hám sabaq ygiruv fabrikalarında (hawanı qum, japıraq, kalta talshıqlar hám Shańlardan tazalawda ), aǵashnı qayta islew kárxanalarında (hawanı aǵash kipiklaridan hám Shańlardan tazalawda ), cement, hák, marmar, granit hám basqa qurılıs materialları óndirisi kárxanalarında, dán ónimleri hám mineral tóginler islep shıǵarıw kárxanalarında keń qollanıladı. Olar turpayı tazalaw apparatları gruppaına tiyisli bolıp, hawanı iri Shań bólekshelerinen tazalawda birinshi basqıshda isletiledi.
Absorberlardıń islew Principi
Eger záhárli zatlı gaz yamasa hawanı suyıqlıq ózine jutıp alsa, ol jaǵdayda bul processga absorbsiya dep ataladı. Absorbsiyaning háreketlendiriwshi kúshi óz-ara tásirleniwshi komponentler (suyıqlıq hám gaz) dıń dáslepki hám teń salmaqlılıq jaǵdayı daǵı parsial basımlardıń ayırmashılıǵı esaplanadı. Bul basımdıń ortasha ma`nisin tómendegi formula járdeminde esaplaw múmkin:
bul jerde, R´gaz - tazalaw apparatı (absorber) ga kirip atırǵan yutuvchi
suyıqlıqtıń gaz fazasındaǵı parsial basımı, Pa;
R´´gaz - yutuvchi suyıqlıqtıń absorbyerdan chikaetgan waqtı daǵı parsial
basımı, Pa;
R´r - apparatqa kirip atırǵan yutuvchi komponenttiń suyıqlıq ústinde teń salmaqlılıq
waqtı daǵı parsial basımı, Pa;
R´´r - yutuvchi komponenttiń absorbyerdan shıǵıp atırǵan waqtı daǵı porsial basımı, Pa.
Bul formuladan usıdan ayqın boladı, yutuvchi elementtıń gaz fazasındaǵı parsial basımı suyıqlıq ústindegi parsial basımǵa teńlesgende, absorbsiya procesiniń háreketlendiriwshi kúshi pasayadi.
Absorbsiya hám desorbsiya processlerdi birge ámelge asırıw jolı menen yutuvchi elementtan bir neshe márte kayta qollanıw múmkin. Desorbsiya processinden paydalanıp, yutib alınǵan komponentti ajıratıp alıw múmkin. Biraq uwlı zatlı gaz yamasa hawanı tazalawda desorbsiya procesin ámelge asırıw shárt emes, sebebi yutilgan element keyinirek zıyansizlantiriladi.
Absorber apparatı (13-súwret) suwdı purkab (shashıratıp ) beretuǵın forsunka (1) den, suw qatlamı (2) hám ótkerme (3) den ibarat esaplanadi. Uwlı zatlı hawa yamasa gaz kóbiksheler
formasında ótkermadan ótip, suyıqlıq qatlamında tazalanıp,
13-rasm. Absorberning sxemasi.
Apparattan shıǵıp ketedi.
Eger absorberga kirip atırǵan uwlı zatlı gaz yamasa hawanıń parsial basımı Rgaz bolsa, odan shıǵıp atırǵanda onıń parsial basımı R´´gaz boladı, yaǵnıy Rgaz>R´´gaz boladı. Ózine uwlı zatlı elementtı yutib alıwshı suyıqlıq forsunka (1) arqalı kirip, tómengi trubadan shıǵıp ketedi.
Absorberlarda uwlı zatlı gazlardı yutib alıwshı element retinde (erituvchi element retinde) kóbinese elektrolitlardan (sıltı, duz, kislota hám olardıń suwlı eritpelerinen) qollanıladı. Mısalı, uwlı zatlı gazlar quramınan altıngugurt qos oksidi (SO2), vodorod sulfid (N2 S), metilmerkaptanni ajıratıp alıw ushın sıltı (NaON) eritpesinen qollanıladı. Altıngugurt kush oksidi sıltı eritpesi menen kimeviy reaksiyaǵa aralasıp, duz payda etedi, yaǵnıy :
SO2 + 2 NaON = Na2 SO3 + N2 O
3. 1 - Tapsırma
Islep shıǵarıw kárxanalarında qayta islengen gazlar atmosferaǵa hawa temperaturası Tv °S penende, bálentligi N, tuwrı múyeshli uzınlıǵı L m hám keńligi v m bolǵan tútin shıǵıs truba arqalı shıǵarıp jiberiledi. CHiqarib taslanatuǵın gazlar temperaturası Tg °S, shıǵıw tezligi ortasha Wm/sek.
1. Shıǵarılǵan jalpı taslamalar (M g/sek) quramındaǵı zıyanlı elementlar konsentraciyası S penenmg/m3 ni anıqlań.
2. Taslamalar quramındaǵı zıyanlı zatlardıńPDvsini barlıq komponentler boyınsha esaplań hám olardı taslamalarning jalpı muǵdarı M menen salıstırıwlang.
3. Gaz tazalaw apparatı uzınlıǵın anıqlań.
Sheshiw:
Qızigan gazlar ushın taslanıwdıń shegaralıq muǵdarı (PDv) hám M tómendegi formulalar menen esaplanadı.
Bul jerde:
A- zıyanlı zatlardıńiqlim hám de vertikal hám gorizontal tarqalıw sharayatlarǵa baylanıslılıq koefficiyenti. Orta Aziya hám Kazaxstan ushın A -240 ;
F-zıyanlı zatlardıńcho'kish tezligin esapqa alıwshı sheksiz koefficiyent. Gazlar ushın F=1; Shań ushın F=3; m, n - berilgen derekten tashlish sharayatın esapqa alıwshı koefficiyent.
1. Trubanıń paydalı diametri ga teń;
2. Shıǵıwshı gazlar kólemi ga teń.
3. m ni anıqlaw ushın f dıń koefficiyentin tabamız :
4. m dıń koefficiyentin tabamız :
vm ga kóre n dıń koefficiyentin tabamız :
vm≤0. 3 bolǵanda n=3 ;
0. 3< vm<2 bolǵanda ;
vm>2 bolǵanda n=1
3. 1 Tapsırma variantları

№	Tashlamalar tarkibidagi zarrali moddalar konsentratsiyasi S, mg/m^3							H, M		L*V, m^2		W, m/s	Tg, °S	Tv, °S
	SO	KO2		SO2		NN3
1	3630	85		380		200		7		0,5*0,4		14	75,0	21,4
2	3630					200		7		0,6*0,5		14	75,0	21,4
3	9500			1200				10		0,6*0.5		12	75,0	30,0
4	5520					242		10		0,5*0,5		15	70,0	15,0
5	6900	124		555				9		0,5*0,5		15	74,0	22.5
6	5580	55 1		396		325		8		0,5*0,5		11	80,5	20,0
7	7843		126		706		590		11		0,5*0,5	13	80,0	21,5
8	2500	30		500		160		8		0,5*0,4		12	78,0	22,0
9	2900	110		220		160		9		0,5*0,4		12	78,0	22,0
10	8830	55		270		330		12		0,4*0,4		12	78,0	22,0
11	5660	50		1160		500		15		0,5*0,4		12	78,0	22,0
12	4380	350		263		175		8		0,5*0,4		15	78,0	22,0
13	660	66		1300		500		8		0,5*0,4		20	78,0	22,0

N=1, F=1, A=200, Sf^x SO, NO₂ S0₂, NN₃ = 0,5 PDK
XULOSA
Juwmaq etip, Sonı búydew múmkin, bul ámeliy shınıǵıw arqalı studentler Shań hám gazlardı tazalaw usılların úyreniwedi. Shań hám gazlardı tazalaw usılların úyreniw dawamında oqıtıwshı tárepinen berilgen tájiriybelik maǵlıwmatlar tiykarında tazalaw apparatınıń islew natiyjeliligin formulalar tiykarında esaplab shıǵıwadı.
S peneni n o v s penena v o l l a r i:
1. Shańlar neshe gruppaǵa bólinedi?
2. Aerozol degende neni túsinesiz?
3. RECHK degende, neni túsinesiz jáne onıń mánisi nelerden ibarat?
4. Hawanı Shańdan tazalawdan tiykarǵı maqset nelerden ibarat?
5. Shań shóktiriw kameralarınan paydalanǵande nelerge itibar beriw kerek?
5. Absorberning islew Principin túsintiriń.
6. Absorberlardan qaysı tarawlarda qóllaw múmkin?
3-ámeliy shınıǵıw
Tema :Atmosfera hawasınıń pataslanıwı nátiyjesinde keltirilgen zıyanlardı esaplaw hám tazalaw is-ilajlarınıń ekonomikalıq nátiyjeliligin anıqlaw (4-saat )

Shınıǵıwdıń maqseti. Házirgi kúnde dúnya boyınsha ekologiyalıq mashqalalardi sheshiw hám tábiyatqa keltirilgen zıyandı kemeytiw jolların izlew hár bir insannıń wazıypası bolıp tabıladı.

Teoriyalıq bólim
Tábiyattı qáwipsizlik qılıwdı basqarıwdıń ekonomikalıq usıllarına ótiwdi támiyinlew, sonıń menen birge Ózbekstan Respublikasınıń " Tábiyattı qorǵaw tuwrısında", "Suw hám suwdan paydalanıw haqqında", "Atmosfera hawasın qorǵaw haqqında", "Shıǵındılar haqqında" ǵı nızamlarında názerde tutılǵan. Tábiyattan paydalanıwda ekonomikalıq mexanizmdi basqıshpa-basqısh engiziw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń bir neshe qararları qabıl etilgen.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1993-jıl 24 maydaǵı 246 -sanlı sheshimine tiykarınan respublika aymaǵında qorshaǵan ortalıqpataslantirǵanlıǵı hám shıǵındılardı jaylastırlıǵi ushın kompensatsiya tólewleri Ózbekstan Respublikası tábiyattı qorǵaw Mámleketlik komiteti jáne onıń jergilikli shólkemleri tárepinen óndiriledi hám bul tólewler tábiyattı qorǵaw fondlarına túsedi.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1999-jıl 31-dekabrdegi 554-sanlı sheshimine kóre barlıq ekologiyalıq tólewlerdi esaplaw hám óndiriw Ózbekstan Respublikası Tábiyattı qorǵaw Mámleketlik komiteti moynına júkletilgen bolsada, bul aqshalar Mámleketlik salıq komiteti esabına ótkerildi. Biraq aqshalardıń Mámleketlik salıq komiteti esabına ótkeriliwi jetkilikli nátiyje bermegen soń, Ministrler Keńesi óziniń 2003-jıl 1-mayda qabıl etken 199-sanlı sheshimi menen ekologiyalıq tólewden túsken aqshalar qaytadan Ózbekstan Respublikası Tábiyattı qorǵaw Mámleket komiteti fondına qaytardı.
Ózbekstan Respublikası aymaǵında qorshaǵan ortalıqpataslantirǵanlıǵı hám shıǵındılardı jaylastırǵanlıǵı ushın tólewlerdi tólew Qaǵıydaǵa tiykarınan tómendegi tártipte ámelge asıriladı :
1. Qorshaǵan ortalıqtı pataslantirǵanlıǵı hám shıǵındılardı jaylastırlıǵı ushın kompensatsiya tólewlerdi tólew tártibi Ózbekstan Respublikasınıń " Tábiyattı qorǵaw haqqında", " Suw hám suwdan paydalanıw haqqında", " Atmosfera hawasın qorǵaw haqqında", "Shıǵındılar haqqında"ǵı nızamları menen belgilengen.
2. Ózbekstan Respublikası aymaǵında átirap -ortalıqtı pataslantirganligi hám shıǵındılardı jaylastırlıǵi ushın kompensatsiya tólewlerin tólewshiler mekemelik tiyisliliginen, múlkshilik forması hám xojalıq iskerligi dúziliwinen qaramastan Ózbekstan respublikasınıń yuridikalıq shaxsları esaplanadılar.
Tómendegilerge tólem tólenbeydi:
- arnawlı orınlarda saqlanatuǵın shiyki zatlar ushın ;
- waqtınsha (6 ayǵasha ) jaylastırılǵan ekilemshi shiyki zatlar ushın ;
- suwǵarıwda paydalanıw ushın ruxsat alınǵan aǵındı suw ushın ;
- kán ishinde jaylastırılǵan qatlam taw jınısları ushın.
Tábiyattı qorǵaw komiteti tárepinen berilgen waqtınshalıq ruxsatnamalardıń muhlati tawsılǵannan keyin barlıq normativ hám normativden artıqsha shıǵındılar ushın kompensatsiya tólewleri tólewshiler tárepinen ǵárezsiz esaplap shıǵıladı. Shıǵındılarǵa ruxsatnaması bolmaǵan táǵdirde kompensatsiya tólewleri shıǵındılardıń ámeldegi massası ushın belgilengen tólewler muǵdarına 10 koefficiyenti qosılǵan halda tolıqnadı. Tólewler kárxana tárepinen keyingi aynıń 25-sánesige shekem ámelge asıriladı. Eger tólewler belgilengen múddette atqarılmasa, qarızdarlıqtıń hár bir kúni ushın 0, 1%, biraq qazdorlik summasınıń 50% ten artıq bolmaǵan muǵdarında, penya undiriladi.
Shınıǵıwdı orınlaw
Qorshaǵan ortalıqpataslantirganlıǵı hám shıǵındılardı jaylastırǵanlıǵı ushın kompensatsiya tólewi summası tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :
P= (Mn x R) + (Mcn x R x Kkp)
Bul jerde:
P - átirap tábiyiy ortalıqtıń pataslantirilganligi hám shıǵındılar jaylastırlıǵi ushın
kompensatsiya tólewi muǵdarı (swm),
Mn - tábiyiy ortalıqqa norma sheńberinde taslanǵan (oqizilgan) yamasa jaylastırılǵan
shıǵındılar massası (tonna yamasa kg.),
Mcn - tábiyiy ortalıqqa normadan artıq taslanǵan (aǵızılǵan) yamasa jaylastırılǵan
shıǵındılar massası (tonna yamasa kg.),
R - tábiyiy ortalıqqa 1 tonna shıǵındı taslanǵanlıǵı (aǵızılǵanlıǵı) yamasa
jaylastırilganligi ushın kompensatsiya tólewi muǵdarı,
Kkp - átirap -ortalıǵına shıǵındılardıń taslanıwı (oqizilishi) hám jaylastırılıwına tastıyıqlanǵan normativlikler ko'paytirganligi (kemeytirilgenligi) ushın teńdeylik koefitsiyenti.
Kkp - shıǵındılardıń átirap ortalıqqa normativ taslanıw (oqizilish) yamasa jaylastırilish massasına kóre kompensatsiya tólewleri siyasiy gruppalastırıladı.
Shıǵındılardıń átirap-ortalıqqa taslanıwı (oqizilishi) yamasa jaylastırılǵan massasın kemeytiw esabınan kemeytirilgen kompensatsiya summası tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :
P = (MH x R) /Kkp
Kkp - tómendegi baylanıslılıqtan anıqlanadı (8-keste).
Shıǵındılardıń átirap -ortalıqqa normativ taslanıw (oqizilish) yamasa jaylastırilish massasına kóre siyasiy gruppalanǵan kompensatsiya tólewleri
8 - jadval

T\r	Chiqindilarni atrof-muhitga tashlash (oqizish) yoki joylashtirishning tasdiqlangan meyorlari	Chiqindilarni atrof-muhitga tashlash (oqizish) yoki joylashtirishning tasdiqlangan meyorlaridan ko‘paytirilganligi (kamaytirilganligi) uchun to‘lovlarning koeffitsiyenti
1	1.05 dan 1.059 gacha	1.1
2	1.06 dan 1.1 гача	1.25
3	1.11 dan 1.2 гача	1.7
4	1.21 dan 1.3 гача	2.2
5	1.31 dan 1.5 гача	3.0
6	1.51 dan 2.0	4.0
7	2.1 va undan yuqori	5.0

Shıǵındılardıń átirap-ortalıqqa taslanıwı (oqizilishi) yamasa jaylastırılıwı tastıyıqlanǵan normalardan ko'paytirilganligi (kemeytirilgenligi) ushın teńdeylik koefficiyenti shıǵındılardıń hár qaysı túrine salıstırǵanda olardıń massasına qaray belgilenedi.
Yuridikalıq shaxs kompensatsiya tólewleri hám penyani tólewden bas penentartǵan táǵdirde tólewlerdi undirish xojalıq sudı arqalı májburiy tártipte ámelge asıriladı.
Ózbekstan Respublikası aymaǵında atmosfera hawasına 1 tonna pataslantıratuǵın elementlardı taslanǵanlıq ushın kompensatsiya tólewleri miqdori 9 - jadval

T/r	Pataslandırıwshı zatlardıń atı	Atmosfera hawasına 1 t. pataslandırıwshı zat taslanǵanlıǵı ushın kompensatsiya tólewler múǵdarı (mıń so‘m)
1	Azot ikki oksidi	0.378
2	Azot oksidi	0.252
3	Akrilonitril	0.504
4	Akrolein	0.504
5	Benzol aldegid (benzaldegid)	0.378
6	Moyli aldegid	1.008
7	Alyuminiy oksidi	0.378
8	Ammiak	0.378
9	Ammoniy nitrat (ammiakli selitra)	0.048
10	Ammoniy sulfat	0.078
11	Ammoniy xlorid	0.150
12	Ammofos	0.078
13	Malein angidrid	0.300
14	Oltingugurt angidridi (oltingugurt gazi, oltingugurt ikki oksidi)	0.300
15	Sirka angidridi	0.504
16	Fosfor angidrid	0.300
17	Ftalen angidrid	0.150
18	Anilin	0.504
19	Asetaldegid	1.512
20	Atseton	0.042
21	Atsetelen	0.012
22	Atsetofenon	5.040
23	Bariyli karbonat kislota	3.780
24	Oqsil ma'danli qo‘shimchasi (BMD)	151.200
25	Oqsil vitaminli kontsentrat changining oqsili	15.120
26	Benzapiren (3.4 benzapiren)	151200
27	Benzin (neftli, kam oltingugurtli)	0.012
28	Slanetsli benzin (uglerodga qayta hisoblanganda)	0.300
29	Natriy sulfat, sulfid, sulfat-sulfid tuzlari	0.150
30	Natriy tripolifosfat	0.030
31	Nikel, eriydigan tuzlar	7.600
32	Nikel, oltingugurt oksidi, nikel oksidi.	15.120
33	Nitrobenzol	1.890
34	Ozon	0.504
35	Odorant TMA (tabiiy marketlashgan aralashmasi)	302.400
36	Qalay ikki oksidi	0.7656
37	Qalay xlorid	0.300
38	Paramolibden ammoniy	0.150
39	Pentan	0.0006
40	Piridin	0.192
41	Propilen oksidi	1.890
42	Abraziv chang	0.378
43	Atsetatsellyuloza, atsetatsellyuloza qog‘oz, ip, karton changi	0.300
44	Alyumosilikat change	0.756
45	Aminoplastlar change	0.378
46	Namat change	0.504
47	Yog‘och change	0.150
48	G‘alla change	0.300
49	Fosfogipsning tsement bilan birikmasidan hosil bo‘lgan gips changi	0.30
50	Omuxta em, suyak va go‘shtli suyak uni changi	150120
51	Charm change	0.504
52	Mo‘yna (jun, movut) change	0.504
53	Un changi	0.0018
54	Tarkibida 70% dan ortiq kremniy ikki oksidi bo‘lgan anorganik chang	0.300
55	Tarkibida 20% dan 70% foizgacha kremniy ikki oksidi bo‘lgan anorganik chang	0.150
56	Tarkibida 20% dan kam kremniy ikki oksidi bo‘lgan anorganik chang	0.102
57	Polimetilmetakrilat changi	0.150
58	Shisha tola, shisha plastik changi	0.252

Ózbekstan Respublikası aymaǵında átirap-ortalıqtı sherek dawamında pataslantirilganligi hám shıǵındılar jaylastırilganligi ushın kompensatsiya tólewleri summası 10 - kestede keltirilgen.

20___jıldıń___shereginde átirap-ortalıqtı pataslantirilganligi hám shıǵındılar jaylastırilganligi ushın kompensatsiya tólewleri summası 10 - jadval

Kompensa-tsiya to‘lovi ob’ektlar atı

Massasi (t, kg, kub, m)

t, kg, kub, m uchun kompensatsiya to‘lovi miqdori (so‘m)

Ko’paytirilgan-ligi (kamaytiril-ganligi) uchun yoki avariya bo‘lganda baravarlik koeffitsiyentlari (birlik)

Kompensatsiya to‘lovi summasi, so‘m (2us.*4us.*5us.) + (3us. .*4us.*5us)

1-LABORATORIYALÍQ JUMÍS.
TEMA:AQABA SUWLARDÍŃ PATASLANÍW DÁREJESIN ANÍQLAW.
Jumıstıń maqseti: Aqaba suwdiń pataslıq dárejesin anıqlaw usılın úyreniw.
Jumıstı ótkeriw ushın kerekli ásbap -úskeneler hám kórgezbeli qurallar :
1. Elektron tárezi.
2. Sıyımlılıqı 500, 1000 sm³ li shıyshe ıdıslar.
3. Sıyımlılıqı 1,10 sm³ li pipetkalar.
4. Distillengen suw.
5. Xrustall ıdıs.
6. Keptiriw shkafi.
7. Soda hám qasıqsha.
8. Shıyshe tayaqsha.
9. Filtr.
10. Elek (tesikleriniń ólshemi 0, 1 mm).
Teoriyalıq maǵlıwmatlar
Jer júzindegi suwdı pataslanıwdan qorǵawda “Sanitariya normaları hám qaǵıydalari” na qaray dárya, kól hám suw baseyinlerindegi suwdıń sapası boyınsha normalastırıw ótkeriledi. “Sanitariya normaları hám qaǵıydalari” na tiykarlanıp suw basseyinleri eki toparǵa bólinedi:
I. Ishimlik hám materiallıq -xojalıq maqsetlerde isletiletuǵın suw basseyinleri.
II. Balıqshılıq xojalıqlarında isletiletuǵın suw basseyinleri.
Birinshi túrdegi ob'ektler suwdıń quramı hám ózgeshelikleri jaqın aǵımnan joqarıda bir kilometr aralıqta jaylasqan suwdiń aǵatuǵın jerindegi sapa kórsetkishi normaların aqpaytuǵın suw basseyinlerinde bolsa suwdan paydalanıw punktinen bir kilometr radiusındaǵı suwdiń sapa kórsetkishi normalarına sáykes keliwi shárt.
Balıqshılıq xojalıǵındaǵı suw basseyinlerinde suwdiń quramı hám ózgeshelikleri, aqaba suwdıń shıǵıs jaylarida, jayılıp tarqalıwındaǵı suwdiń sapa kórsetkishi normalarına, suwdiń shıǵıp jayılıwı bolmasa, suw shıǵıs jayidan 500 m aralıqtan uzaq bolmaǵan orındaǵı suwdiń normalarına sáykes keliwi kerek.
“Sanitariya normaları hám qaǵıydalari” suw basseyinindegi suwdıń júzip juretuǵın qospa hám tiykarǵı zatları, iyisi, dámi, reńleri hám temperaturası, PH dıń ma`nisi, suwda kislorodtıń erigenligi hám minerallar aralaspasınıń konsentrasiyasi hám de quramı, suwdaǵı kislorodtıń biologiyalıq talabı, záhárli hám zıyanlı zatlardıń quramı hám de ruxsat etilgen shegaralıq konsentrasiyasi (RECHK) hám kesellik keltirip shıǵarıwshı bakteriyalardıń kórsetkishleri ushın normalasttıratuǵın bahalardı belgileydi (ornatadı). Ximiyalıq quramı boyınsha zıyanlı hám záhárli zatlar hár qıylı bolıwı múmkin. Usınıń sebebinen olar zıyanlı kórsetkishlerdi shegaralaw (limitlew, qadaǵan etiw) principi boyınsha normallastıradı. Bunda hár bir zattıń qolaysız tásir etiwi múmkinligi túsiniledi. Suw basseyinlerindegi ishimlik hám materiallıq-xojalıq maqsetlerde isletiletuǵın suwdıń pataslanıwın normalastırıwda zıyanlı kórsetkishlerdi shegaralaw (ZKCH) dıń 3 túri qollanıladı :
1. Sanitariya -gigenik, 2. Ulıwma sanitariya 3. Organoleptik.
Balıqshılıq xojalıǵındaǵı suw basseyinlerinde joqarıdaǵılar menen bir qatarda zıyanlı kórsetkishlerdi shegaralaw (ZKCH) daǵı 2 (gigenik hám balıq xojalıǵı ushın) mólsherlengen túrleri qollanıladı.
Tómendegi koefficienttiń atqarılıwı suw basseyniniń sanitariya jaǵdayı qanshelli norma talaplarına juwap beriwin ańlatadı :
RECHKi bul jerde
- suw basseyininiń quyarlıǵındaǵı zattıń esaplanǵan i da konsentrasiyasi;
RECHKi -i da zattıń ruxsat etilgen shegaralıq konsentrasiyasi.
Ishimlik hám materiallıq maqsetindegi suw basseyinleri ushın 3 danaǵa shekem, balıqshilıq xojalıqlarına mólsherlengen suw basseyinleri ushın bolsa 5 ke shekem teńsizliktiń atqarılıwı tekseriledi. Bunda hár bir zat tek bir teńsizlikte esapqa alınadı.
Ishimlik hám materiallıq -xojalıq maqsetlerindegi suw basseyinlerine 400 danadan artıq zıyanlı zatlarǵa salıstırǵanda RECHK (ruxsat etilgen shegaralıq konsentrasiya) dıń normaları, balıqshılıq xojalıqlarına mólsherlengen suw basseyinlerinde bolsa 100 danadan artıq zıyanlı zatlarǵa salıstırǵanda shegaralıq konsentrasiyalari belgilengen.
Ádette, balıqshılıq xojalıqlarına mólsherlengen suw basseyinlerine zıyanlı zatlardıń RECHKsi, ishimlik hám materiallıq -xojalıq maqsetlerge mólsherlengen suw basseyinlerine belgilengen RECHKga salıstırǵanda kem.
Tómendegi kestede suw basseyinleri ushın ayırım zatlardıń RECHK lari keltirilgen:
Keste
Zatlar 1-taypa suw basseyini 2-taypa suw basseyini
Zıyanlı kórsetkishlerdi shegararlash
(ZKCH) RECHK, mg/m3 Zıyanlı kórsetkishlerdi shegararlash
(ZKCH) RECHK, mg/m3
Benzol Sanitariya -júzimsikologik 0, 5 Júzimsikologik 0, 5
Fenollar Organoleptik 0, 001 Balıqshılıq xojalıǵı 0, 001
Benzin, kerosin Organoleptik 0, 1 Balıqshılıq xojalıǵı 0, 05
Sd2+ Sanitariya -júzimsikologik 0, 001 Júzimsikologik 0, 005
Cu2+ Ogranoleptik 1 Júzimsikologik 0. 005
Zn2+ Umumsanitariya 1 Júzimsikologik 0, 001
Cianidler Sanitariya -júzimsikologik 0, 1 Júzimsikologik 0, 05
Cr6+ Organoleptik 0, 1 ---- 0

Jer júzindegi suwni pataslanishlardan qáwipsizliklew maqsetinde “Sanitariya normaları hám qaǵıydalari” aǵındı suwdı suw basseyinlerine tógiwdi (quyıwdı) qadaǵan etedi.

Suw quramındaǵı qurǵaqlay shókpe (qaldıqlar) dı anıqlaw
Qurǵaqlay qaldıq (shókpe) dıń muǵdarı suwda eriytuǵın, ushpaytuǵın mineral hám mayda organikalıq zatlardıń ulıwma muǵdarın belgileydi hám suwdiń organoleptik kórsetkishlerine unamsız tásir kórsetedi.