8
концентрациясини камайишидан сақловчи (кимёвиц потенциални ҳам) “депо” вазифасини
бажаради.
САМ юқори сирт
активликка эга эканлиги, мицеллалар ҳосил бўлиши сабабли юқори
концентрацияли эритмасин тайёрлаш мумкинлиги уларни ҳалқ хўжалигининг турли
тармоқларида кенг қўлланиш имкониятини яратади.
МҲКК қийматини температурага боғлиқлиги мицелла ҳосил бўлиш жараёнини табиати
хақида муҳим маълумотларни беради. Маълумки, МҲКК мицелла ва молекулаларни
термодинамик мувозанатини ифодалайди. Агар МҲКК сохасида аниқланган мицелланинг
концентрацияси n
миц
ва мицелладаги молекулаларнинг
ассосация даражаси m
температуранинг маълум интервалида ўзгармас, молекуляр эритманинг активлиги бирга тенг
бўлса, термодинамиканинг қонунларига кўра мицелла ҳосил бўлиш энтальпияси Н
миц
қуйидагича ифодаланиши мумкин:
Н
миц
=- RT
2
m dInc
к/
dT
Кўп сонли тажрибалар қатор САМларнинг мицелла ҳосил қилиш жараёнларида Н
миц
қиймати одатда кичик бўлиб, манфий ҳам бўлиши мумкин. Ўз-ўзидан борадиган жараёнлар
системанинг эркин энергиясини камайиши, Н
миц
қийматининг кичиклиги, айниқса
манфий
бўлиши ўз-ўзидан мицелла ҳосил бўлишида энтропия ўзгариши аниқловчи аҳамиятга эга
эканлигини кўрсатади.
Мицелла ҳосил бўлишжараёнида САМ молекулаларининг гидрофоб радикалларини
бирлашиб, ядрони ҳосил қилиши ва гидрофил функционал гурухларнинг гидрат қаватларини
бузилиши натижасида системанинг энтропияси ортади.
Мицелла ҳосил қилувчи САМларнинг сувдаги
дисперсиясини тадқиқоти шуни кўрсатдики, мицеллани
молекулаларни конденсатланишидан ёки макрофазаларни
диспергирланиши натижасида юзага келиши Крафт нуқтаси
деб номланадиган температуранинг маълум қийматидан Т
к
юқоридагина ҳосил бўлади (расм 3).
Расм 3. Совун эритмасида мицелла ҳосил бўлишининг
температурага боғлиқлиги
.
Температуранинг
қиймати
Т
к
пастда
САМ
эрувчанлиги
кам
бўлиб,
МҲҚККдан
кичик.
Температуранинг шу оралигида совуннинг кристаллари
(крисаллогидратлари) ва САМнинг
чин эритмаси орасида
мувозанат бўлиб, температура ортиши билан концентрацияси ортади. Шунинг учун САМ
эритмасида Крафт нуқтаси юқори температуралар соҳасида (50-80
0
дан юқори) бўлганда
мицелла ҳосил бўлиши кузатилмайди.
Мицелла ҳосил бўлиши натижасида САМ эритмасининг концентрацияси кескин
ортади. САМнинг молекуляр эрувчанлиги МҲҚККқиймати орқали аниқланганлиги учун ва
эритмада САМни ортиши билан амалда унинг қиймати ўзгармаганлиги сабабли мицеллалар
сони ортади.
Кўп ноиноген САМлар суюқ бўлганлиги сабабли уларнинг эритмаларида Крафт
нуқтаси кузатилмайди. Улар бошқа температура чегарасига эга бўлиб, лойқаланиш нуқтаси
дейилади. Лойқаланишни кескин ортиши мицелланинг ўлчамини ортиши ва температурани
ортиши билан мицелланинг қутубли гурухдарини дегидратланиши
натижасида ситемада
қаватланиш кузатилади, яъни система икки фазага ажралади