Ўлчаш воситаларининг сифат назоратига синергетик ёндашув Абдунабиева Шохсанам Ойбек қизи

Ўлчаш воситаларининг сифат назоратига синергетик ёндашув
Абдунабиева Шохсанам Ойбек қизи
Магистр. Метрология, стандартлаштириш, махсулот сифати менежменти кафедраси, Андижон, Ўзбекистон.
[e-mail] [phone]

Баходиржон Асқаров
Илмий маслаҳатчи ф.м.ф.д. Метрология, стандартлаштириш, махсулот сифати менежменти кафедраси, Андижон, Ўзбекистон.

Ўлчаш воситаларининг сифати унинг ёрдамида аниқланадиган катталик қийматининг аниқ ва ишончли эканлиги билан характерланади. Ўлчаш пайтида аниқланган сон қийматлари маълум оралиқда тарқоқ ҳолда жойлашган бўлади. Математик статистика усуллари ёрдамида унинг A-ўртача қийматини ва σ-ўртача қийматдан стандарт оғишини ҳисоблаб топиш мумкин. Стьюдент мезони ёрдамида t сони ҳисобланади. Унинг қиймати ўлчаш натижасининг қай даражада ишончли эканлигини- p(%) кўрсатади. Ўлчаш натижаси қуйидаги шаклда ифодаланади: A±ΔA бу ерда A-ўртача қиймат, ΔA-абсолют хатолик бўлиб, Стьюдент тақсимотига асосланган ҳолда қуйидагича ифодаланади:ΔA=tσ/ . Бугунги кунда наноўлчамдаги ва мураккаб тузилмаларга эга бўлган объектларниг турли катталикларини ўлчаш учун синергетик усуллардан фойдаланиш мухим эканлиги аниқланди. Ушбу масалани ёритиш учун ҳароратни ўлчаш воситаси мисолида унинг сифат кўрсаткичларини қандай аниқлашни кўриб чиқамиз.[1]

Ҳароратни ўлчаш. Дастлабки термометрлар ўлчаш аниқлиги, фойдаланишга қулайлиги билан замонавийларидан анча паст бўлса-да, улар ёрдамида ҳароратни ўлчаш принциплари сақланиб қолган. Ньютон ўзи кашф қилган термометрда ишчи жисм сифатида мойдан фойдаланган бўлса, ҳозирги тиббий термометрларда симоб ишлатилади.Симобнинг чизиқли кенгайиш коэффициенти юқори бўлгани учун бундай термометрда 0.1⁰С аниқликда ўлчаш мумкин. Симоб қуйилган идиш ва капилляр ўртасида тор жойнинг мавжудлиги туфайли ўлчаш давомида аниқланган энг катта қийматни сақлаб қолиш хусусиятига эга бўлади. Тиббиётда қўлланиладиган бундай термометрлар максимал термометр дейилади, чунки унинг ёрдамида тана ҳаророати ўлчанганда, у ўлчаш давомида аниқланган максимал ҳароратни кўрсатади. Бироқ термометрларнинг функционал имкониятлари ортиб боргани билан ишлаш принципларини ўзгармаганлигини кўрамиз. Барча термометрлар уларнинг ишчи жисмлари ҳоҳ газ ёки суюқлик бўлмасин, барчаси битта принципга бўйсунади. Ҳароратни ўлчаш жисм қизиганда унинг чизиқли ўлчамининг ортишига асосланиб амалга оширилади. Бу физикавий ҳодиса бўлиб, у ҳар томонлама ўрганилган. Ушбу маълумотлар асосида маълум ўлчаш асбобини ясаш эса техниканинг масаласи ҳисобланади. Техникавий масалани ечишда ишчи жисмни ва капилляр материалини танлаш муҳим ҳисобланади. Шу асосда ўлчаш аниқлигини ошириш мумкин. Максимал термометрни ясашда уни қўлланилиш соҳаси талаблари инобатга олинади.[2]