Menejmentning vujudga kelishi va rivojlanishi. Menejmentning turli xorijiy maqtablari tabakalanishi

Menejmentning turli xorijiy maqtablari klassifikatsiyasi
Boshqarish nazariyasi asosini tashkil etgan qonun-koidalar xususiyatiga bog’liq ravishda xorijiy boshqaruv maqtablari turlicha guruxlarga bo’linadi. Ular jumlasiga:

• 
  boshqaruvning «klassik» maqtabi yoki «ilmiy menejerizm» maqtabi;
  
• 
  «insoniy munosabatlar» maqtabi;
  
• 
  boshqaruvning «emperik» maqtabi;
  
• 
  «ijtimoiy tizimlar» maqtabi;
  
• 
  boshqaruvning «yangi» maqtabi kiiradi.
  

Klassik maqtab namoyondalari amerikalik muxandis va tadkikotchi F. Teylor, franso’z olimi A.Fayol, ingliz L.Urvin, nemis iqtisodchilari M.Veber, G. Ford, G.Emersonlardir.
Boshqaruvning klassik maqtabi to’rt muxim unsur - mexnat taksimoti, boshqaruv tabakalanuvi va ko’p bo’g’inliligi, tashkil etish tarkibi, boshqaruvning mumkin bvlgan chegaralarini urganadi.
Shunday qilib, boshqaruvning «klassik» maqtabi uning insonning turli-tuman faoliyatini boshqarishga qo’llash mumkin bo’lgan tamoyillarini asoslab berishga xarakat kilgan. U boshqaruvni tashkil etishning qator tamoyillarini urgangan. Bu maqtab xakikiy ilmiy boshqaruv nazariyasi darajasiga kutarila olmadi.
«Klassik» maqtabga xos bo’lgan inson omilini xisobga olmaslik, kishilar faoliyati sabablarini soddalashtirilgan nuqtai nazaridan yondashish amerika boshqaruv nazariyasida yangi yunalish - «inson munosabatlari» maqtabi vujudga kelishigasabab buldi. Bu yunalishning asoschilari - amerikaliklar E.Meyo, F. Rotlisberger, Dj. Lizli va boshqalardir.
Garvard universiteti professori E.Meyo «inson munosabatlari» nazariyasini ilgari surdi. Uning g’oyalarining moxiyati shundaki, mexnat jarayonida psixologik va ijtimoiy omillar yetakchi ahamiyatiiyatga ega. Shu sababli, Meyo fikriga binoan ishlab chiqarish va boshqaruvning barcha muammolariga inson munosabatlari nuqtai nazaridan karash lozim. Bu nazariya insonning ma’lum ijtimoiy va psixologik extiyojlarini kondirish yo’li bilan uni yanada unumli mexnat qilishi mumkin degan g’oyaga asoslangan.
Bu maqtabning yana bir namoyondasi D.Mak Gregor boshqaruvni tashkil etishga 2 xil yondoshuv mavjud:

1. 
   majburlash va ragbatlantirish usullari;
   
2. 
   tashabbuskorlik va mustaqilliikni iloji boricha namoyon qilish uchun sharoit yaratish
   

Lekin bu nazariyaning asosiy jixati shundaki, «inson munosabatlari» maqtabi vakillari ijtimoiy muammolarni butun jaiyat mikyosida emas, balki aloxida korxona mikyosida xal etadilar. Mexnatkashlar ijtimoiy axvoliga kompleks ravishda xal etilish lozim bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammo sifatida emas, balki kishilarning guruxiy munosabatlari sifatida karalgan.
«Emperik» (pragmatik) maqtab menejment zarurligini umuman inkor etib, ochik emperzmni targibot kiladi. U boshqaruvning maksadi - raxbarlik qilish bo’yicha ijobiy tajriba va ank xatolarni urganishdan iborat, deb ta’kidlaydi. Bu maqtab vakillari kamrok nazariy maslaxatlar berib, ko’prok aniq vaziyatlarni taxlil etish bilan shug’ullanish kerak deydilar, albatta, tajriba urganish juda muxim. Lekin fakat amaliyotga asoslanib menejmentni shakllantirish mumkin emas «Emperik» maqtabning eng yorkin namoyondalari - T.Draker, R.Devis, L.Nyuman, D.Miller va boshqalardir.
Yuqorida sanab utgan xorijiy boshqaruv maqtablarining eng asosiy kamchiligi xar tomonlama chukur urganilmaganligidir. Bu yangi yunilish «Ijtimoiy tizimlar» maqtabi vujudga kelishiga to’rtki buldi. Uning eng taniqli namoyondalari D.March, G.Saymon, A.Etsioni va boshqalardir. «Ijtimoiy tizimlar»maqtabi «inson munosabatlari» maqtabi xulosalariga asoslanib, korxonaga o’zaro bog’liq va o’zaro ta’sir ko’rsatuvchi omillar majmuidan iborat kompleks tizim sifatida karab, inson bu omillarni biri deb xisoblaydi. Sosiologlarning katta guruxi sanoat sosiologiyasi soxasida tadkikot olib boradilar. «ijtmoiy tizim» maqtabi o’zidan avvalgi maqtablarga nisbatan keng kulamdagi muammolarni xal etishga, boshqaruv nazariyasini yaxlit xolga keltirishga intiladi. Lekin boshqaruv nazariyasini to’zishga intilish uni xozirgi kapitalistik dunyo sharoitidan o’zoklashib ketishga va natijada uning unchalik keng yoyilmasligiga olib keldi.
Agar «klassik» maqtab namoyondalari nizolarni moddiy ragbatlantirish yoki jixozlash yo’li bilan, «inson munosabatlari» maqtabi ishlab chiqarish jarayonini adolatli qilish yo’li bilan xal qilishni taklif etgan bo’lsalar, «ijtimoiy tizimlar» maqtabi tashkilotda nizalarning mavjud bo’lishi uning tabiatidan kelib chikuvchi xolat deb xisoblab asosiy vazifa nizolar va ularning okibatini yumshatishdan iborat deb ta’kidlaydilar.
50-yillarning boshida menejment nazariyasi rivojlanishiga «yangi» maqtab katta ta’sir ko’rsatdi. U menejmentga aniq fanlar uslub va usullari - qarorlar qabul qilishni matematik modellashtirish, matematik mantik, davturlash, iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish usullarini joriy qilish bilan ajralib turadi. «Yangi» maqtabning eng yorkin namoyondalari - R.Akkof, L.Kleyn, V.Lyus va boshqalardir. Bu maqtabning shakllanishi kibernetika va jarayonlarni urganish rivojlanishi bilan bog’liqdir. Jarayonlarni urganish zaxiralar, resurslar taksimti, eskirgan uskunalarni almshtirish, maqbul ravishda rejalash tirishni boshqarishni matematik modellashtirish bilan bog’liqdir. Keyinchalik «yangi» maqtab tarkibida mustaqil fan - boshqaruv qarorlarini qabul qilish nazariyasi shakllandi. Xorijiy menejment rivojlanishining kiska tavsifi boshqaruvni takomillashtirish yangi usullari va shakllarini izlash o’zluqsiz davom etganligidan dalolat beradi.
«Yangi» maqtab - bu «ijtimoiy tizimlar» maqtabining mantikiy davomidir.