Menejmentga kirish

2-rasm. Mehnat faoliyatining asoslari 
Huquqiy asoslar — ishlab chiqarish munosabatlaridagi mehnat faoliyatini tashkil 
qilishga xizmat qiladigan huquqiy mezonlar (fuqarolik, ma’muriy, egalik huquqlari, 
korxona ishlab chiqarish bilan bogʻliq huquqiy hujjatlar). 
1. Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi. Korxona miqyosida mehnat taqsimoti 
amalga oshirilib, uning kooperatsiyasi puxta oʻylab koʻrilgandan keyin korxona ichida 
mehnatni chuqur taqsimlash va kooperatsiyalashni amalga oshirish – alohida 
uchastkalar, xodimlar oʻrtasida mehnatni taqsimlash, xodimlarni joy-joyiga qoʻyish, 
ular faoliyatining oʻzaro bogʻlanishi va sinxronizatsiyasini ta’minlash imkonini beradi. 
2. Mehnat jarayonlarini tashkil etish. Mehnat faoliyatini tashkiliy jihatdan 
ta’minlash mehnat jarayonlarini tashkil etish, ya’ni aniq ish turini bajarishda 
qoʻllaniladigan usullarni belgilab olishni nazarda tutadi. Mehnat jarayonlarini oʻrganib 
chiqish va uni amalga oshirishga qancha ish vaqti sarflanishi zarurligini aniqlash eng 
yaxshi ish usullarini tanlash, ish joylarini oqilona taqsimlash imkonini beradi. 
3. Mehnatni me’yorlash. Mehnat me’yorini belgilamasdan turib, xodimlar 
faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlab boʻlmaydi. Mehnatni me’yorlash xodimlar 
faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlashning turli variantlarini baholash vositasi boʻlib 
xizmat qiladi. Har qanday tashkiliy oʻzgarish ish vaqti sarflariga ma’lum darajada ta’sir 
etishi tufayli mehnatni me’yorlash ushbu oʻzgarishlarni miqdoran baholab, eng oqilona 
variantni tanlash imkonini beradi. 
4. Ish joylarini tashkil etish. Mehnat jarayoni ma’lum vaqt va makonda amalga 
oshiriladi. Ish joyi mehnatni makoniy qoʻllash ob’ekti boʻladi. Ish joyi ishlab chiqarish 
jarayonining birlamchi boʻgʻini va tashkiliy-texnikaviy negizidir. Aynan unda ushbu 
jarayon uch asosiy elementining birlashishi roʻy beradi va uning bosh maqsadi –
mehnat buyumining moddiy jihatdan oʻzgartirilishiga erishiladi. Shu sababli ishlab 
chiqarish topshiriqlarini oʻz vaqtida va sifatli bajarish uchun har bir ish joyi aniq 
ishning tabiatiga koʻra muayyan tarzda tashkil qilingan boʻlishi. 
. Mehnat sharoitlari. Mehnat sharoitlarini yaratish xodimlar faoliyatini ma’naviy 
va moddiy jihatdan ta’minlashning ajralmas qismi boʻladi. Mehnat sharoitlari insonning 
salomatligi va ish qobiliyatiga katta ta’sir koʻrsatadigan muhim omildir. Mehnat 
sharoitlarini yaxshilash, ishning qiziqarliligini oshirib, mehnatga ijodiy munosabatda 
boʻlishiga koʻmaklashib, katta ijtimoiy vazifani ham bajaradi. 
Mehnat 
faoliyatining 
asoslari 
Huquqiy 
Ma'naviy-
psixologik 
Iqtisodiy 
Ijtimoiy 

---

210 
6. Mehnat va dam olish tartiblari. Bir qator mualliflar mehnat va dam olish 
tartiblarini takomillashtirish masalalarini mehnat sharoitlarini oqilonalashtirishning 
yagona muammosi doirasida koʻrib chiqadilar. Biz bunday yondashuvga e’tiroz 
qilmaymiz, lekin ushbu masalalar ma’lum xususiyatlarga ega ekanligi va nisbatan 
mustaqilligi tufayli ularni xodimlarning faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlashning 
alohida elementi deb qarash maqsadga muvofiqdir. 
7. Xodimlarni tanlash, tayyorlash va malakasini oshirish. Tashkiliy vazifalarni hal 
qilishda xodimlarni tayyorlash va ularning faollik darajasini oshirish katta ahamiyatga 
ega. Bozor munosabatlarini rivojlantirish xodimlarni tayyorlash va malakasini 
oshirishga yondashishni tubdan oʻzgartiradi. Yangi sharoitlarda xodimlar bilan ishlash 
sohasida vaziyatga moslashuvchanlik zarur, ya’ni kasbiy tuzilma ishlab chiqarishning 
texnikaviy negizi oʻzgarib borishiga muvofiq ravishda oʻzgaruvchan boʻlishi lozim. 
8. Mehnatni ragʻbatlantirish. Mehnatni moddiy va ma’naviy ragʻbatlantirish 
tizimini yaratish ish haqi, lavozim maoshi turlari va tizimlaridan foydalanish, 
mukofotlash tizimlarini ishlab chiqish kabilarni nazarda tutadi. Mehnatni 
ragʻbatlantirishni tashkil etish mehnat faoliyatida yuksak koʻrsatkichlarga erishish 
maqsadida ish vaqtidan oqilona foydalanish, ilgʻor ish usullarini oʻzlashtirish, ish 
joylarini yaxshiroq tashkil etish, ishda zaruriy aniqlik va uyushqoqlikni ta’minlashga 
qaratilishi lozim. 
9. Ijtimoiy-mehnat munosabatlari. Hozirgi vaqtda «ijtimoiy-mehnat munosabat-
lari» atamasi ilmiy iste’molga kirib qoldi va faol ravishda ishlatilmoqda. U 
nomlayotgan realliklarni tarkibiy element sifatida xodimlarning mehnat faoliyatini 
tashkiliy jihatdan ta’minlashga kiritish oʻrinlidir. 
10. Mehnat intizomi. Korxona xodimlarining umumiy mehnat natijalari har bir 
xodimning shaxsiy mehnat natijalariga bogʻliqdir. Shu sababli ularning birgalikda 
faoliyat olib borishlari uchun muayyan tartibni saqlab borish, ishning boshlanishi va 
tugallanishi, tanaffuslar va hokazolarga rioya etish lozim. Bundan tashqari esa mehnat 
intizomini saqlab borishning aniq mexanizmi ham zarur.