Менежментга кириш фанидан маърузалар матни

2.4. Бошқарув усуллари
Бошқарув усуллари – бу қўйилган мақсадларга эришиш учун бошқарувчи тизимча – бошқарув субъектини бошқарилувчи тизимча – бошқарув объекти (ходим, жамоа, бошқарувнинг ижтимоий–иқтисодий объекти)га таъсир кўрсатиш усулларидир. Бошқарув усуллари ва бошқарув жараѐни усуллари ажратиладилар. Бошқарув усуллари бошқарув объектига таъсир кўрсатишнинг якунланган жараѐнини таърифлайдилар. Бошқарув жараѐни усуллари билан фақат айрим ишлар бажарилади.
Яна тўғридан тўғри ва воситали таъсир кўрсатиш, расмий ва норасмий усуллари ҳам ажратиладилар. Тўғридан тўғри таъсир кўрсатиш усуллардан фойдаланишда таъсирнинг бевосита натижасини олиш кўзда тутилади; воситали таъсир кўрсатиш усуллари билан юқори натижаларга эришиш учун шароитлар яратилади. Расмий ва норасмий таъсир кўрсатиш усулларининг нисбати бошқарув услубининг ўзига хос аломатларини акс эттиради.
Бошқарув усуллари тизимида умумий усуллар ажратилади. Уларга анъанавий равишда иқтисодий, маъмурий (баъзида уларни ташкилий деб атайдилар) ва ижтимоий-психологик усуллар кирадилар.
Бошқарувнинг иқтисодий усуллари бошқарув объектининг иқтисодий қонунлар талабларидан онгли равишда фойдаланишга асосланган иқтисодий манфаатларига таъсир кўрсатиш усулларининг мажмуасидан иборат бўладилар. Бу усулларни икки гуруҳга бўлиш мумкин:
 республика, вилоят, туман идоралари томонидан фойдаланиладиган усуллар;
 ташкилотлар (корхоналар) томонидан фойдаланиладиган усуллар.
Биринчи гуруҳга мамлакат ва минтақанинг солиқ тизимлари ва кредит – молия механизмлари, яъни корхона ташқи муҳитнинг иқтисодий омиллари кирадилар.
Иккинчи гуруҳни қуйидагилар ташкил қиладилар:
 ходимларни моддий рағбатлантириш тизими;
 ишнинг сифати ва самарадорлиги учун жавобгарлик тизими;
 ташкилот фаолият юритишининг иқтисодий меъѐрлари (фонд билан қуролланганлик ва меҳнатнинг унумдорлиги, маҳсулотларнинг турлари бўйича рентабеллик меъѐрлари), улар маркетинг тадқиқотлари, маҳсулот сифатининг асосий кўрсаткичлари, ишлаб чиқаришнинг даражаси, шу жумладан бизнес-режани таҳлил қилиш асосида ишлаб чиқиладилар.
Ҳар бир киши ишининг сифати ва самарадорлигини оширишига қаратилган ва шахс ва жамият муносабатларини уйғунлаштириш учун мотивация ва мувофиқлаштириш қуролларидан фойдаланиш йўли билан амалга ошириладиган ходимларни рағбатлантириш бошқарувнинг муҳим иқтисодий усули бўлади. Иқтисодий рағбатлантиришнинг замонавий шаклларига қуйидагилар кирадилар:
 иш ҳақи тизимини меҳнатнинг миқдори ва сифатига мувофиқ шакллантириш;
 қўшимча мукофотлар кўринишидаги бонуслар, мукофотлар, асосий иш ҳақига қўшимчалар;
 ходимни ташкилот фойдасини тақсимлашда иштироқ этиши;
 ходимга нафақа жамғармасини шакллантириш кўринишида имтиѐзлар ва енгилликлар бериш, ходимнинг хавфсизлигини таъминлаш, унга транспорт хизматлари, турар -жой ижараси ва болалар муассасалари, ўқиш, малакасини оширишга ҳақ тўлашда имтиѐзлар бериш, ходим ва унинг оила аъзоларини даъволаш ва дам олишларини ташкил қилиш, ходимга ташкилот томонидан ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулотни харид қилишда имтиѐз бериш;
 ходимга имтиѐзли кредитлар бериш;
 ходим ҳаѐтини имтиѐзли суғурталаш ва бошқалар.
Рағбатлантиришнинг санаб ўтилган шакллари билан бир қаторда жазолар ва танбеҳлар, имтиѐзларни пасайтириш ѐки тўлиқ олиб ташлаш тизимини қўллаш мумкин.
Бошқарувнинг маъмурий усуллари қуйидагиларни ўз ичига олади:
 мамлакат ва минтақанинг қонунчилик ҳужжатлари тизими;
 ташкилотнинг меъѐрий ва услубий (қўллаш учун мажбурий) ҳужжатлари тизими;
 оператив бошқарув тизими(ҳукмронлик тизими).
Мамлакат ва маълум минтақанинг қонунчилик ҳужжатлари тизимига республика ва минтақавий идоралар томонидан тегишли худудларда мажбурий қўллаш учун тасдиқланган қонунлар, фармонлар, қарорлар, стандартлар, қоидалар ва бошқа ҳужжатлар киради. Уларнинг тартиби, тузилиш ва мазмуни белгилашда бошқарувнинг илмий, назарий ва амалий жиҳатлари ҳисобга олиниши керак.
Корхона меъѐрий ва услубий ҳужжатлари тизими ўз ичига стандартлар, услубиѐтлар, қоидалар, йўриқномалар ва худди шундай узоқ вақт фойдаланадиган ҳужжатлар, ҳамда корхона раҳбарияти томонидан тасдиқланган буйруқлар, фармойишлар, кўрсатмаларни олади. Ушбу ҳужжатлар аниқ ташкилот менежменти барча тизимчаларининг таркиби, мазмуни ва ўзаро алоқаларини тартибга солишлари керак.
Оператив бошқарув тизим ҳам муҳим аҳамиятга эга. Раҳбариятнинг ўз ҳокимиятини амалга оширишнинг тўртта усули мавжуд, улар ундан тўлиқ фойдаланишдан то ундан тўлиқ воз кечишгача бўлган диапазонда бўлади. Гап фармойишлар, оммалаштириш, бошқарувда иштирок этиш , ваколатлар ва жавобгарликларни топшириш ҳақида кетмоқда.
Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усуллари бошқарувга жамоадаги ижтимоий-психологик жараѐнларни, ходимлар саломатлиги ва жамоадаги яхши аҳлоқий-психологик муҳитни сақлаб қолиш, қонунлар ва меъѐрий
ҳужжатлар талабларига риоя қилиш сифатида қўйилган мақсадларга эришиш учун қаратилган.
Қуйидагилар ижтимоий-психологик жараѐнларни бошқариш объектлари бўладилар:
 ходимларнинг шахсий таърифлари, ҳамда уларнинг руҳий ва руҳий-физиологик хусусиятлари;
 меҳнатни ва иш жойларини ташкил қилиш усуллари;
 ходимларни танлаш, жой жойига қўйиш, тайѐрлаш ва қайта тайѐрлаш тизими;
 ахборот таъминоти ва ундан фойдаланиш;
 ходимларни рағбатлантириш тизими;
 жамоадаги аҳлоқий-психологик муҳит;
 ходимларнинг ижтимоий-маиший шароитлари.
Ижтимоий-психологик жараѐнларни бошқариш ўз ичига қуйидагиларни олади:
 ижтимоий-психологик жараѐнларнинг меъѐрлари ва нормативларини ишлаб чиқиш;
 бу меъѐрлар ва нормативларни бажарилишини таҳлил қилиш, ҳисобга олиш ва назорат қилиш;
 ижтимоий-психологик жараѐнларни меъѐрлаштириш ва соғломлаштириш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш,
 бу тартибларни ташкил қилиш ва уларни бажарилишини назорат қилиш,
 ижтимоий-психологик жараѐнларни тартибга солиш.
Жамоада қулай аҳлоқий-психологик муҳитни таъминланиши ижтимоий-психологик усулларнинг муҳим вазифаси бўлади. Қуйидагилар унинг муҳим аломатларидир;
 раҳбарларнинг қўл остидагиларга босимини йўқлиги;
 жамоа аъзоларининг ўзларининг вазифалари ва ишлари ҳолати ҳақида етарлича хабардорлиги;
 жамоа аъзолари ва жамоатчиликнинг ўзаро талабчанлиги;
 жамоанинг ҳар бир аъзоси томонидан ташкилот (бўлинма)даги ишларни ҳолати учун жавобгарликни ўзига олиниши;
 жамоага тегишли эканликдан қаноатланиш;
 дўстона ва ишга доир танқид;
 масалаларни муҳокама қилишда фикрларни эркин билдирилиши;
 жамоада узоққа чўзилиб кетган, вазифавий низоларнинг йўқлиги;
 ўзаро ѐрдамнинг юқори даражаси ва бошқалар.
Жамоада қулай аҳлоқий-психологик муҳитни таъминлаш учун раҳбарларнинг махсус билимлари ва кўникмалари талаб қилинади. Махсус тадбирлар сифатида қуйидагилардан фойдаланиш керак: ходимларни илмий асосланган ҳолда танлаш, менежерларни ўқитиш ва даврий равишда аттестациядан ўтказиш, меҳнат жамоаларини ходимларни психологик бирга бўла олишларини ҳисобга олиш билан шакллантириш, жамоа аъзоларида ўзаро тушуниш ва ўзаро ҳамкорлик кўникмаларини ишлаб чиқишга ѐрдам берувчи ижтимоий-психологик усуллар, раҳбарликнинг тегишли услуби.
Жамоани шакллантириш ва шахслараро муносабатларни тадқиқот қилишда социоматрицалар ва социограммаларни тузиш тавсия этилади. У гуруҳ аъзоларининг бир бирларига муносабатларини ва жамоанинг жипслиги даражасини белгилаш, етакчини аниқлаш, ҳамда ходимларнинг социоматрик мавқи ва жўшқин енгилтаклигини аниқлашга имкон беради.
Таъкидлаш керакки, амалиѐтда бошқарув усуллари тизими доимо ўзгариб туради. Масалан, маъмурий-буйруқбозлик тизимидан бозор тизимига ўтишда бошқарувнинг иқтисодий усуллари ривожланганлар. Бундан ташқари, ижтимоий ҳаѐт ва иқтисодиѐтни демократлашиши натижасида инсоний омилнинг роли ўсган, шунинг учун ижтимоий-психологик омилларга кўпроқ эътибор қаратила бошланган.
Аммо, амалиѐтда фойдаланиладиган бошқарув усуллари, қоидага кўра, мажмуавий бўладилар, яъни улар бир вақтда иқтисодий манфаат, маънавий ва моддий рағбатлантириш, ижтимоий-психологик омилларни ҳисобга оладилар. Бунда айрим усуллар аниқ вазиятларда бир бирларини тўлдирган-дай бўлиб, ҳар хил омилларнинг бошқарув объектига таъсирни мажмуавий белгилашга имкон беради. Бундай шароитларда ҳар хил даражадаги менежерлар бошқарувнинг мажмуавий усулларини эгаллаган бўлишлари, танловни тўғри бажаришлари ва худди ушбу аниқ шароитларда самаралироқ бўлган усулларни қўллашлари керак.
Назорат саволлари
1. “Менежмент” атамаси нимани билдиради?
2. Бошқарув нима?
3. Ташкилот менежменти тизимининг тузилиши қандай?
4. “Бошқарув” ва “Менежмент” тушунчаларидаги фарқ нимадан иборат?
5. Бошқарувнинг иқтисодий усуллари нимага асосланадилар?
6. Бошқарув тамойиллари нима?
7. Бошқарувнинг умумий усуллари қандай?
8. Бошқарув субъекти нима?
9. Бошқарувнинг ижтимоий-психологик усуллари нимага асосланадалар?
10. Бошқарув усуллари нима?
11. Бошқарувнинг маъмурий усуллари нимага асосланадилар?
12. “Менежмент тамойиллари” тушунчасини ким биринчи бўлиб киритган?
13. Бошқарувнинг қайси усуллари бизда кейинги пайтларда кўпроқ ривожланган?