Cheklovlar nazariyasi 1980-yilda doktor Eliyaxu Goldratt tomonidan ishlab chiqilgan tashkiliy boshqaruvdagi eng mashhur tushunchalardan biridir. Uning asosiy uslubiy ma‟nosi tashkilot tizimining asosiy cheklovini topish va boshqarishdir (tijorat yoki notijorat). Aynan ushbu cheklovchining o„zi tashkilot faoliyati samaradorligini oldindan belgilab beradi.
Tizim omillarining oz soniga ta‟sirini kuchaytirganda, biz birdaniga ko„p muammo sohalarida harakat qilsak, eng katta samaraga erishamiz. Cheklovlar nazariyasi – bu, o„zaro bog„liq jarayonlarni tezlashtirish orqali doimiy ravishda foyda olish bilan bog„liq bo„lgan boshqaruv sohasi. Shunga qaramay, tezlashuv doimiy ravishda o„sib bora olmasligini yodda tutish kerak. Shuning uchun cheklovlar nazariyasining asosiy mazmuni – bu, tizim ichidagi foydani oshirish uchun mahsulot sifatini doimiy ravishda yuqori darajada ushlab turish uchun zarur bo„lgan cheklovlarni aniqlash. Cheklovlar nazariyasi metodologiyasi ma‟lum mantiqiy vositalardan foydalanishga imkon beradi, ular oxir-oqibat cheklovlar va ular ortidagi boshqaruv ziddiyatlarini ochib beradi. Cheklovlar nazariyasi usuli yordamida echimlarni amalga oshirishning soddaligi va amaliyligi muhim jihatdir. Muayyan biznes vazifalarini bajarishga e‟tibor 2-3 oy ichida amalga oshiriladi. O„zaro manfaatli hamkorlikka yo„nalish xodimlar uchun rag„batni oshiradi.
Cheklovlar nazariyasi menejment, dizayn va ishlab chiqarishda keng qo„llaniladi.
Cheklov – bu, nafaqat tizimning o„sishga bo„lgan intilishini to„sadigan ko„rsatkich, balki samarali boshqaruv bilan tizimni yangi darajaga “ko„taradigan” narsadir. Tizimning mavjud va kerakli holati o„rtasidagi farq tashkilot menejerlarini cheklovlarni izlash orqali o„sish imkoniyatlarini izlashga undaydi. Imkoniyatlar, bozor hajmi (buyurtmalar), ishlash muddati cheklash turlarining namunalari mavjud.
9.1.- rasm. Cheklov turlari.
Cheklov turlari:
Imkoniyatlarni cheklash – bu, tizim tomonidan vaqt birligiga qo„shimcha mahsulot yaratish uchun talab qilinadigan resurslardan to„liq foydalanmaslik.
Bozor hajmini cheklash – buyurtmalar o„sishini oshirish uchun ishlatilishi mumkin bo„lgan bozor taxminlaridan to„liq foydalanmaslik. Vaqtni cheklash - tizimning bozor ehtiyojlariga javob berish vaqtidan to„liq foydalanmaslik, natijada mijozlar oldidagi majburiyatlarni bajara olmaslik, shuningdek, ishbilarmonlik
salohiyatini oshirish mumkin emas.
Tizim boshqaruvini cheklovlar orqali bosqichma-bosqich amalga oshirish mumkin.
Tizimni cheklovlar orqali boshqarish uchun asosiy qadamlar juda aniq va amaliy:
- qadam. Tizim cheklovlarini qidirish.
- qadam. Tizim cheklovlaridan maksimal darajada foydalanishga qaror qiling.
- qadam. Qabul qilingan qarorlarga tizimning “cheksiz” ele- mentlarini taqdim etish.
Ushbu qadamlar tizimni boshqarish va bashorat qilish qobiliyati va ishonchliligini oshirishga imkon beradi. Ushbu uch bosqichni allaqachon Cheklovlar nazariyasini amalga oshirishning dastlabki bosqichida qo„llash ishdagi katta miqdordagi yo„qotishlarni bartaraf etishi mumkin.
Muhimi, tizim barqaror holatda bo„lishi, bu esa izlanishlar va ishlanmalarga ko„proq o„sish va daromadlarni ko„paytirishga yo„naltirishga imkon beradi. Shuning uchun quyidagi bosqichlardan foydalanish kerak:
- qadam. Ushbu cheklovlar tufayli kelib chiqadigan “stressni yumshatish” tufayli tizim cheklovlarini kengaytirish. Bunga ishlab chiqarish quvvatini oshirish (agar u cheklangan bo„lsa), qo„shimcha buyurtmalarni sotib olish (agar bozor hajmi cheklangan bo„lsa) va buyurtmani bajarishga sarflanadigan vaqtni kamaytirish orqali erishiladi.
- qadam. Cheklovlarni olib tashlashda 1- bosqichga qaytish va cheklovlarni izlash kerak. Dastlabki to„rtta qadamdan keyin hech qanday inertsiya holati bo„lmasligi muhimdir.
Cheklovni cheklashning cheklanishidan o„tish tashkilotning beqarorligiga olib kelishi mumkin. Tizimning barcha elementlarini muvofiqlashtirish, 3-qadam butun tizimning xatti-harakatlarini maksimal darajada qo„llab-quvvatlash va yechimlarni qo„llab- quvvatlash uchun shu tarzda quradi. Aynan shu qadamda, xulq-atvor qoidalari va tartiblari, shuningdek, kunlik boshqaruv mexanizmlari shakllantiriladi. Shu bilan birga, cheklash darajasidagi o„zgarishlar ushbu mexanizmlar, qoidalar va protseduralarga ta‟sir qiladi. Shuning uchun strategik cheklovni aniqlash va butun tizim ishini aniqlash tavsiya etiladi. Bu natijalarning erishgan yutuqlarini ta‟minlaydigan xuddi shu cheklov bo„yicha menejment e‟tiborini jalb qilish imkoniyatini beradi.
Shunday qilib, cheklov nazariyasi – bu, mahsulotni reklama qilish tizimini, loyihalarni boshqarish va bo„linmalarni boshqarish, shuningdek, yangi strategik qarorlar ishlab chiqarish bo„yicha boshqaruv yechimlari to„plamidir.
Ushbu usul tashkilotni to„rtta muhim masalalarga javob berishga imkon beradigan boshqaruv vositalariga beriladi, deyish kerak:
Nimani o„zgartirish kerak? - oddiy amaliy yechimlarni ishlab chiqish.
Qanday qilib islohotlarni ta‟minlash mumkin? - qarorlarni amalga oshirish uchun zarur bo„lgan mutaxassislar bilan hamkorlik qilish.
Doimiy yaxshilanish jarayonini nima tashkil qiladi? - eng zarur bo„lgan joylarni topish mexanizmlarini joriy etish.
9- bo„lim bo„yicha nazorat savollari
Imkoniyatlarni cheklashni qanday tushunasiz?
Bozor hajmini cheklash nima?
Vaqtni cheklashni qanday tushunchasi?
Tizimni cheklovlar orqali boshqarish uchun asosiy qadamlarni tushuntiring.
1 Vekkio, RP (1977) "Fidlerning yetakchilik samaradorligi modelining haqiqiyligini empirik tekshirish", tashkilotning xatti-harakati va inson faoliyati
