Menejmentda vaziyatli yondashuv

9.2.Аsosiy situatsion nazariyalar

Vaziyatli yondashuv vaziyatli metodologiyadan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Bu yagona to‘g’ri yetakchilik uslubini izlashni tubdan rad etishga va uni rahbarning faoliyati sodir bo‘ladigan shart-sharoitlar to‘plami va u hal qilayotgan vazifalar turi asosida ko‘rib chiqishga asoslangan.
XX asr 50-yillarning oxirlarida tashkilotdagi yetakchilikni o‘rganishga situatsion yondashuv asoslarini yaratgan tezislarni ilgari surdi:

• 
  tashkiliy tuzilmalar orasidagi o‘xshashlik, ushbu sharoitda o‘z rolini bajarishi mumkin bo‘lgan yetakchining fazilatlari to‘plamidan dalolat beradi;
  
• 
  har qanday tashkiliy tuzilmaning o‘ziga xosligi, rahbarning xulq- atvoriga ta’sir ko‘rsatadigan vaziyat omillarini hisobga olishni talab qiladi;
  
• 
  agar vaziyat o‘zgarsa, rahbarning qaysi fazilatlari maqbul bo‘lishini aniqlash mumkin emas.
  

Tashkilotda yetakchilikni o‘rganishning situatsion yondashuvining yana bir versiyasi F. Fidler ¹ tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u yetakchilikning birinchi batafsil situatsion nazariyasini taklif qildi, keyinchalik “Fidlerning ehtimoliy nazariyasi” deb nomlandi. U vaziyatlarni shartlashtiradigan o‘zgaruvchilarni aniqladi:

• 
  rahbarning rasmiy pozitsiyasining o‘ziga xos xususiyatlari;
  
• 
  bajarilayotgan vazifaning mohiyati (tuzilgan vazifa darajasi); rahbar va bo‘ysunuvchilar o‘rtasida shakllangan munosabatlar turi.
  

Ko‘rsatilgan dastlabki ikkita o‘zgaruvchiga asoslanib, F.Fidler ko‘rsatilgan shartlarning (oktantaning) sakkizta mustaqil kombinatsiyasidan iborat matritsani taklif qildi, ularning har biri uchun u o‘zining optimal yetakchilik uslubini aniqlashga harakat qildi. Uchinchi o‘zgaruvchiga asoslanib, ular ikki guruhga bo‘lingan: odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni saqlashga va vazifalarni bajarishga yo‘naltirilgan.
Vaziyatli yetakchilik mohiyati va doimiy o‘zgarib turadigan vaziyat sharoitida rahbarni tayyorlash to‘g‘risida g‘oyalar V.Vroom, P.Yeton, A.Jago, R.Xaus, G.Mitchell va boshqalarning asarlarida ishlab chiqilgan.
Masalan, R. Xaus va G. Mitchell “yo‘l - maqsad - yetakchilik” o‘ziga xos situatsion nazariyani taklif qildilar, unda maqsadga erishish yo‘llarining o‘zgaruvchanligiga e’tibor qaratilgan. Ushbu nazariyaga ko‘ra, yetakchilikning muvaffaqiyati rahbarning o‘z faoliyati natijalariga qarab bo‘ysunuvchilar o‘rtasida ish haqini taqsimlash qobiliyatiga bog’liq. Ushbu model doirasida, bo‘ysunuvchilar tomonidan rahbarning faoliyati hozirgi paytda yoki yaqin kelajakda ularning ehtiyojlarini qondirishga olib keladigan bo‘lsa, samarali deb hisoblanadi. G. Mitchell va R.Xaus rahbarning xulq-atvori uchun bo‘ysunuvchilar faoliyatini rag’batlantiradigan bir necha ekvivalent variantlarni taklif qildilar:

• 
  bo‘ysunuvchilarni ish o‘sishi ularning faoliyatiga bog’liqligiga yo‘naltirish;
  
• 
  o‘z faoliyatida yuqori ko‘rsatkichlarga erishganlarga mukofot to‘lash;
  
• 
  bo‘ysunuvchilar uchun aniq maqsadlarni belgilash va ularning taxminlarini shakllantirish;
  
• 
  maqsadga erishish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish;
  
• 
  maslahat yoki tajribani o‘tkazish shaklida yordam ko‘rsatish.
  

Bunday modellarda tashkilotdagi yetakchilik cheksiz takomillashgan va rivojlangan san’at, rasmiy pozitsiya va o‘zini tutish uslubining o‘ziga xos aralashmasi sifatida qaraladi.