Menejment nazariyasi

7.3.  M enejm entning  ijtimoiy-psixologik  usullari
M e n e jm e n tnin g ijtimoiy-psixologik  usullari  -  bu  ishlab chiqaruv- 
chi  va  ayrim  shaxslarga  ularning  ijtim oiy  ehtiyojlari  va  psixologik

---

xususiyatlariga  ta ’sir  etish  bilan  boshqarish  vositasidir.  M e n e j­
m entning  ijtimoiy-psixologik  usullarini  qo'llash  korxonada  yuz  be- 
rayotgan  ijtim oiy  hodisalarni  chuqur  o'rganish,  xodimlar  nerv  siste- 
masi  kayfiyatiga  ta’sir  etuvchi  psixologik  (ruxiy)  omillarni  bilishni 
talab  etadi.
Ishlab  chiqarish  sharoitida  sotsiologiya  kishilar  ijtim oiy  aloqa- 
si  shakllanishining  asosi  bo'lgan  m ehnat  omillarini  o'rganadi,  ijti­
moiy  tizimlar,  shu  jum ladan,  ishlab  chiqarish  tizim i  rivojlanishi  va 
amal  qilish  qonuniyatlari,  kishilarning  jam iyatning  turli  qatlamida- 
gi  xulq-atvori  qonuniyatlarini  tadqiq  qiladi.  Ijtim o iy   psixologiya 
guruh  va  om m a  psixologiyasining  xususiyatlari,  ularning  shaxs- 
ning  ongi  va  xulqiga  ta ’siri,  kishilar  faoliyatini  rag'batlantiruvchi 
omillar,  kayfiyat,  ijtim oiy  fikrni  shakllantiruvchi  omillarni  o'rganadi. 
Shaxs  psixologiyasi  oliy  nerv  faoliyati  turlari  va  inson  tempera- 
menti,  xarakteri,  shaxsning  irodasi,  qobiliyati,  hissiyoti,  xotirasi, 
anglash  va  his  etish  qobiliyatini  o'rganadi,  m ehnat  psixologiyasi 
m ehnat  faoliyati,  shu  jum ladan,  rahbar  va  mutaxassislar  (kasbiy 
xususiyat  va  qobiliyatlari,  kadrlarni  o'qitish  usullari,  ish  va  dam 
olish  tartibi,  kadrlarni  tanlash  va  baholash  usullari,  m ehnat  jarayo- 
nining  psixologik  jihatlari)  faoliyatini  o'rganadi.
K ishilarning   fikrlash  usulida  o'zgarish  yuz  berishi  va  ular 
madaniy  hamda  bilim  darajasining  ortib  borishi  bilan  ijtimoiy-psixo­
logik  usullarning  aham iyati  ham  ortib  boradi.  Bunday  sharoitda 
shaxsning  ehtiyoj  va  m anfaatlari  m a ’naviy  soha  tom on  o'zgarib 
boradi.  O 'z  m ehnatidan  qoniqishning  m uhim   om ili  bo'lib  ishlab 
chiqaruvchilarning  rahbar  bilan  o'zaro  yaxshi  m unosabati,  ishlab 
chiqarishdagi  qulay  ijtimoiy-psixologik  vaziyat  xizm at  qiladi.
M enejm entning  ijtimoiy-psixologik  usullari  ishlab  chiqarishda 
m avjud  ijtim oiy  m exanizm ni  (o'zaro  m unosabat  tizim i,  ijtim oiy 
ehtiyojlar)  qo'llashga  asoslanadi.  M enejm entning  ijtim oiy  usullari 
ijtim oiy  tartibga  solish  vositasida  amalga  oshiriladi.
Ijtimoiy tartibga  solish  usullari  turli  guruhlar va shaxslar maqsadi 
va  manfaatlarini  aniqlash  va  rostlash  yo'li  bilan  ijtimoiy  munosabat- 
larni  tartibga  solish  va  uyg'unlashtirish  maqsadida  qo'llaniladi.
Ular  jum lasiga  ijtim oiy  tashkilotlar  nizom lari,  shartnom alar, 
o'zaro  m ajburiyatlar,  ishchilam i  tanlash,  taqsim lash  va  ijtim oiy

---

ehtiyojlarni  qondirish  tizim i  kiradi.  Ijtim oiy  tartibga  solish  usullari 
inson  om ili  faolligini  oshirish,  boshqaruvni  dem okratlashtirish 
maqsadida  ham  qo'llaniladi.
M enejm entning  psixologik  usullari  jamoada  maqbul  psixologik 
holat  tashkil  etish  yo‘li  bilan  kishilar  o'rtasidagi  m unosabatlarni 
tartibga  solishga  qaratilgandir.  Psixologik  usullarga  kichik  guruh 
va  jam oalarni  tashkil  etish,  m ehnatni  insoniylashtirish,  m alakali 
kadrlar  tanlash,  ularni  o'qitish  va  h.k.lar  kiradi.
Kichik  guruh  va  jamoalarni  tashkil  etish  usulini  qo'llash  kichik 
guruhdagi  ishchilar  o'rtasidagi  maqbul  miqdoriy-sifat  nisbatini  an- 
iqlash  im konini  beradi.
M ehnat  faoliyatini insoniylashtirish deganda ranglar, m usiqaning 
ruxiy  ta’siridan  foydalanish,  bir  xil,  o ‘zgarmas  m ehnatni  bartaraf 
etish,  ijodiy  yondashuvni  kengaytirish  tushuniladi.
Kasbiy  tanlashning mohiyati  -  kishilarning ruxiy  xususiyatlarini 
ular  bajaruvchilariga  eng  mos  bo'ladigan  qilib  tanlashdan  iborat. 
Shaxsning  ruxiy  xususiyatlari  jum lasiga  uning  qiziqish  va  mayllari, 
qobiliyati,  tem peram ent  va  xarakteri  kiradi.  Shu  sababli  rahbar 
shaxsga  rahbarlik  qilganda  o'z  oldiga  inson  ruxiy  xususiyatlari 
shakllanishi  va  rivojlanishini  o'rganish,  uning  qiziqish  va  qobiliyati, 
temperament  va  fe’Iini  bilish  vazifasini  qo‘yishi  kerak.
Shaxsning  ruxiy  xususiyatlarini  inson  faoliyatida  ajratib  tush- 
unib  bo'lmaydi,  chunki  kishi  qobiliyati  va  f’eli  xususiyatlari  uning 
faoliyati  hamda  xulqida  namoyon  bo'ladi.  Inson  hayoti  va  om m aviy 
faoliyati  uning  ruxiy  holatini  shakllantiradi.  Insonning  qanday  hayot 
kechirishi,  nim a  bilan  shug'ullanishini  bilm ay  u n in g   qanday  vu­
judga  kelganligi,  u  yoki  bu  narsaga  qobiliyati  rivojlanganligi,  fe’li 
shakllanganligini  anglab  bo'lmaydi.
Inson,  avvalo,  o'zini  ijodiy  shaxs  sifatida  baholaydi.  Ishchi 
m ehnatga  bunday  nuqtai  nazardan  qaramaydi:  moddiy  ehtiyojlar 
birlamchi  bo'lib,  ular  qoniqqandan  so'ng  nisbatan  yuksak  insoniy 
ehtiyojlar  ilgari  suriladi.
Inson  faoliyati  m a’lum   rag'batlantiruvchi  omillarga  asoslangan 
bo'lib, m a’lum  maqsadga erishishga qaratilgandir.  Rag'batlantiruvchi 
om il  -  m aqsad  m un osab ati  inson  faoliyati  o'zagidir.  U m u m iy  
m a’noda  rag'batlantiruvchi  omil  -  bu  insonni  faoliyat  yuritish  uchun

---

undovchi  omil  bo‘lib,  maqsad  esa  inson  uni  am alga  oshirishi  nati- 
jasida  erishishni  xohlagan  narsadir.  Rag'batlantiruvchi  omil  kishi 
xulqining ichki  kuchidir.  Psixologiyada uzoq va qisqa  rag'batlantiruvchi 
omil  ajratiladi.  Agar  inson  faoliyatini  rag'batlantiruvchi  omil  va  o ’z 
oldiga  qo'ygan  maqsad  yaqin  kelajakka  m o'ljallangan  bo'lsa,  u  qisqa 
m uddatli,  agar  ular  uzoq  istiqbolni  qam rab  olsa,  uzoq  m uddatli 
deyiladi.  Rag'batlantiruvchi  omil  darajasi  bilan  insonning  mehnat- 
ga,  yutuq  va  muvaffaqiyasizlikka  nisbatan  bo'lgan  m unosabati  uz- 
viy bog'liqdir.  Faqat  uzoq m uddatli rag'batlantiruvchi  omil m ehnatga 
ijodiy  m unosabatda  bo'Iish  manbaidir.
R ahbarga  xos  bo 'lg an   m u h im   xususiyat  kishilar  faoliyatini 
rag'batlantiruvchi  omillarni  yaxshi  bilish,  har  bir  kishini  u  yoki  bu 
vazifani  bajarishga  qiziqtira  olishdir.  Bu,  ayniqsa,  u  yoki  bu  korxo- 
naga  ishga  kirib,  ularni  kelajakda  nima  kutishini  bilish  lozim  bo'lgan 
yoshlar  bilan  ishlashda  muhimdir.  Rahbar  ishini  kim,  qachon,  qaysi 
skripkani  chalishi,  qaysi  asbobda  musiqa  chalishini  o'rgangan,  kim 
noto'g'ri  chalishi  m um kinligini,  kimni  qaysi  yerga  qo'yish  kerakligi- 
ni  bilishi  lozim  bo'lgan  dirijyor  mehnati  bilan  solishtirish  m um kin.
Kishi  ruxiy  xususiyatlarining  u  bajaradigan  ish  talablariga  mos 
kelm asligi,  o'z  kasbidan  qoniqm aslik  uni  o'zgartirishga  harakat 
qilishga,  xato  qilish  ehtimoli  ortishiga  va  natijada  m ehnat  unum- 
dorligi  pasayishiga  olib  keladi.  Aksincha,  agar  inson  o'z  qobiliyati- 
ni  to'liq  nam oyon  qila  oluvchi  ish  bilan  band  bo'lsa,  u  o'z  mehnati- 
dan  m am n un  bo'ladi,  kasbni  tez  egallaydi  va  m ehnat  unum dorligi 
yuqori  bo'ladi.
In so n   u c h u n   faqat  m o d d iy   ra g 'b a t  m u h im   deb  hisob lash  
noto'g'ri.  U nga  juda  ko'p  narsa  -  um um iy  ishda  o'z  xissasi  bor- 
ligini  his  etish,  o'zini  m ehnat  orqali  namoyon  etish,  o'z  malakasi 
bilan  g'ururlanish,  o'rtoqlari  hurm atiga  sazovor  bo'Iish  va  h.k.lar 
ham  m uhim dir.  Ko'pchilik  kishilar  shaxsiy  farovonlikka  boshqalar 
hisobiga  erishilgan  shaxsiy  m uvaffaqiyat  orqali  emas,  m am lakat 
iq tis o d iy o tig a   q o 's h g a n   m e h n a ti  h isobiga  erishish  lo z im lig in i 
ta ’kidlaydilar.
Iz lan is h lar  m e hn atg a  nisbatan  m uno sab atg a  ta ’sir  etuvchi 
rag'batlantiruvchi omillar quyidagi  tartibda taqsim lanishini  ko'rsatdi: 
mehnat  mohiyati,  ish  haqi,  yuqori  lavozim ga  ega  bo'Iish  imkoniya-

---

ti,  ishning  qiziqarliligi,  mehnatni  tashkil  etish,  m a’m uriyatning  ish- 
chiga  nisbatan  munosabati.
Xulosa
M enejm ent  usullari  -  rahbarning  ishlab  chiqarish  korxonalari- 
n ing  qo'yilgan  maqsad  vazifalariga  erishishga  rahbarlik  qilishini 
m uvofiqlashtirish.
M enejm entga  quyidagi  uslublar  xos:  iqtisodiy,  tashkiliy-far­
moyish  (m a’m uriy),  ijtimoiy-ruxiy.
Bozor  xo'jalik  rahbarlaridan  o'tkir  zehn,  ishga  ijodiy  yonda- 
shish,  kezi  kelganda  korxona  faoliyati,  ishi  uchun  tavakkalchilik 
xususiyatlarini  talab  etadi.
Buyruq  -  rahbarning  o'z  qo'l  ostidagilariga  m a’lum   ishni  belgi- 
langan  vaqtda  bajarish  talabining  yozma  yoki  og'zaki  ko'rinishi.
Ijtimoiy-ruxiy  bilimlar  asosini  bilmagan  rahbar  odamlarga  ta’sir 
eta  olmaydi.