Менежмент” фанидан маърузалар матни

6.4. Ишбилармонлик этикаси

Ишбилармонлиг этикаси- бу яхшилик ва ёмонлик, маънавийлик ва аҳлоқийлик, инсонни жамиятдаги маълум ўрни ва ҳаёти ва фаолиятининг маъноси ҳақидаги тушунчаларга мос келувчи инсон ҳулқининг таълими ва амалиётидир. Ишбилармонлик этикаси ўз ичига менежер, ҳар қандай ишбилармон киши қўйилган мақсадларга эришиш учун суянадиган идеалларни олади.

Ишбилармонлик этикаси фаолиятининг у ёки бу соҳасида таваккалли, новаторли, ҳалол, омилкор ва қонуний бизнесни олиб боришга асосланади. Тадбиркорлик фаолиятининг хили ва унинг алоҳида турларидан қатъий назар, ишбилармонлик этикаси, яъни миллий этник анъаналарини ва ундан келиб чиқувчи қоидаларни ҳисобга олиши керак.
Ишбилармонлик этикаси менежернинг характери, унинг қалби, ақлининг хусусиятлари, мотивация, маълумоти ва билимларининг даражаси, унинг жамоада, жамиятдаги инсонларга нисбатан ҳулқи билан чамбарчарс боғлангандир. Обру, фахр, ҳалоллик, иззатталаблик, олийжаноблик, мулойимлик менежер ишбилармонлик этикасининг “арсеналига” киради, уни ижобий таърифлайди.
Бизнесда муваффақиятга эришиш учун менежерларга ишбилармонлик этикасининг асосини эгаллаш муҳимдир. Бошқарув амалиёти этик меъёрларни, яъни касбий этиканинг постулатлари(исботсиз қабул қилинадиган қоидалар)ни ишлаб чиққан, улар тадбиркор, менежернинг этик кодекси деб аталувчининг асосида ётадилар. Яъни маданий тадбиркор, менежер:

• 
  ўз меҳнатини нафақат ўзи учун, балки бошқалар, жамият, давлат учун фойдали бўлишига ишониши;
  
• 
  ўзини ўраб турган инсонлар ишлашни хоҳлашлари ва билишлари, ўзларини тадбиркор билан бирга кўрсатишга интилишларидан келиб чиқиши;
  
• 
  бизнесга ишониши, уни ўзига жалб қилувчи ижод сифатида баҳолаши, бизнесга санъатга каби қараши;
  
• 
  рақобатни зарурлигини тан олиши, аммо ҳамкорликни зарурлигини ҳам тушуниши;
  
• 
  ўзини шахс сифатида, ҳар қандай шахсни эса ўзи каби ҳурмат қилиши;
  
• 
  ҳар қандай мулкни, давлат ҳокимиятини, ижтимоий ҳаракатларни, сациал тартибни, қонунларни ҳурмат қилиши;
  
• 
  ўзига ва бошқаларга ҳам ишониши, касбий маҳорат ва омилкорликни ҳурмат қилиши;
  
• 
  таълим, фан ва техника, информатика, маданиятни қадрлаши, экологияни ҳурмат қилиши;
  
• 
  янгиликларга интилиши;
  
• 
  инсонпарвар бўлиши керак.
  

Шу муносабат билан 1912 йилда Россия савдогарлари гильдияси томонидан шакллантирилган ишбилармон кишининг тамойиллари ғоятда ибратлидир:

• 
  ҳокимиятни ҳурмат қил;
  
• 
  ҳалол ва тўғри бўл;
  
• 
  ҳусусий мулкчилик ҳуқуқини ҳурмат қил;
  
• 
  инсонни сев ва ҳурмат қил;
  
• 
  сўзинга содиқ бўл;
  
• 
  маблағларининг бўйича яша;
  
• 
  мақсадга интилувчи бўл.
  

Менежер учун яна маълум ижтимоий муҳитда вужудга келган ҳулқ қоидалари- ишбилармонлик этикетини билиш, ҳамда унга риоя қилиш ҳам муҳим аҳамиятга эгадир.
Этикет- бу ҳам инсон ҳулқини тартибга солишнинг шаклларидан биридир. Аммо этикет қоидалари ғоятда расмий характерда бўлади ва одамнинг олдига эркин танлаш муаммосини кўймайди. Уларни билиш ва риоя қилиш зарур. Этикет тили кўпроқ умум инсоний одоб талабларини акс эттиради, аммо бунда одамларнинг ёшли, хизматли, жинсий фарқларини тартибга солади, унда вазият олдиндан келишиб олинади ва аниқ ҳара- катнинг тайёр моделлари таклиф қилади.
Этикетнинг хусусияти унинг диалогли эканлигидир, яъни этикет барча бир бирлари билан мулоқат қилаётган одамлар унинг қоидасини билишлари ва “битта тилда сўзлашишларини” кўзда тутади. Масалан, агар одамлар учрашганда бир бирлари билан албатта саломлашишга одатланмаган бўлсалар, сизнинг саломингизга ҳайратли қараш билан жавоб қайтаришлари мумкин. Аммо маданийлашган муҳитда этикет қоидаларини умумий билиш кўзда тутилади ва шунинг учун уларга риоя қилиш зарур.
Инсоннинг умумий маданияти кўпгина таркибий қисмлардан вужудга келади, шу жумладан уни тарбиясининг ички номоён қилишини ҳам ташкил қилади.
Ишбилармон одамнинг кийими унинг жамиятда тутган ўрнини, қадди-қоматини, ёшини ва у қаёққа кетаётганлигини ҳисобга олиши керак.
Мутахасисларни ҳисоблашларича, ишбилармон эркак киши учта костюмга эга бўлиши керак: ишчи, ишбилармонлик ва кечки. Бунинг устига галстук барча ҳолларда ҳам кийимнинг муҳим предмети бўлади.
Ишчи кийим - бу ҳаммадан аввал оддий костюм (шим ка камзул), ҳамда бу шим ва чармдан камзул, яхши тикилган куртка бўлиши мумкин, аммо барча санаб ўтилган ҳолларда ҳам муқаррар шарт- кўйлак ва галстук.
Ҳамма учун умумий қоида : кийим бўйича кутиб оладилар, ақл бўйича кузатадилар.
Нутқ маданияти –одамнинг ўқимишлиги, тарбиялилиги ва умумий маданиятининг кўрсаткичларидан биридир. Фирманинг муваффақиятли фаолияти, унинг имиджи маълум даражада унинг раҳбарлари ва ходимлари қанчалик тўғри тилда сўзлашишларига, улар ёзишмани қанчалик саводли ва адабий олиб боришлари боғлиқдир.
Инсон нутқ маданиятининг умумий аломатлари мавжуд: нутқнинг тўғрилиги; тилнинг бойлиги(ўзига хослиги); қисқалик; равшанлик ва аниқлик; жўшқинлик.
Ҳисобланадики, қисқа ва содда гаплар қулоқда осон қабул қилинади, аммо қисқа жумлаларни кўплиги нутқни бўлиниб чиққан ва кескин қилади, у равонлик, маъноли ва ритмик бутунлигини йўқотади. Узун жумла унинг аниқ мантиқий ва интонацияли бўлиниши шароитида нотиққа фикрларнинг ўзаро алоқаси ва ҳаракатини кўрсатиш, ҳиссиётли кескинликни ўстириш ва пасайтириш, нутқнинг равонлигини ҳис қилинишини яратишга ёрдам беради.
Сўзни тўғри қўллаш– нутқ маданиятининг муҳим элементларидан биридир. Сўз фақат у ўзининг маъносига тўлиқ мос ҳолда қўланилганда ва бошқа сўзлар билан бириктирилганда эшитувчиларга таъсир қилади. Кўпгина ҳолларда нутқ маданияти ва тил сезгиси тўғри қарор қабул қилишни айтиб туради, аммо кузатишлар сўзни қўллашдаги бир қатор типик хатоларни аниқлаганлар. Улардан энг муҳимларини кўриб чиқамиз:

• 
  анъанавий қабул қилинган адабий қўлланишни бузилиши:
  
• 
  паронимлар, яъни эшитилиши бўйича яқин, аммо маъноси бўйича ҳар хил бир ўзакли сўзларни қўллаш билан боғлик хатолар;
  
• 
  тавтологик бирлашмалар, яъни маънолари асосан мос келувчи сўзлар бирлашмаларини қўлланилиши, яъни “ўзининг автобиогарфияси”, “эркин вакансия” ва х.к.
  
• 
  кулгили вазиятни келтириб чиқарувчи стилларни асосланмаган ҳолда аралаштириб юборилиши (стилли ҳар хиллик). Масалан “Корхона режанинг орбитасига чиқди”. Оддий кундалик ишлар ҳақидаги қарорларда юқори стилли сўзларни ўринсиз қўлланиши жумланинг стилистик тузилмасини бузиб юборади;
  
• 
  барқарор сўз бирикмаларини ёки фразиологик бирликларни кўринишини қонунсиз ўзгартирилиши. Маърузаларда ҳали ҳам “ у асосий скрипкани ўйнаяпти” (“биринчи скрипка”нинг ўрнига)ни эшитиш мумкин.
  

Эшитувчиларнинг асосий эътибори асосан айтилганларнинг маъносини идрок этишга жамланган, аммо бунга фақат нотиқнинг нуқсонсиз талаф- фузидагина эришиш мумкин. У сўзининг одатдаги шаклини бузса, урғуни нотўғри қўйса, аудитория дарҳол номаълум эшитилишни хотирасида сақланадиган эталон билан беихтиёр таққослаш билан жавоб қайтаради.
Менежернинг қўл остидагилари, ҳамкасблари билан ишга доир муносабатлари муҳим аҳамиятга эгадир. Бунга ҳаммадан аввал инсоннинг лифтдаги, кўчадаги, идорадаги ҳулқи, яъни унинг имиджини яратади- ганларнинг барчаси киради. Шунинг учун раҳбар жамиятдаги ҳулқини қоидаларини билиши зарур. Мана улардан баъзи бирлари.
Қандай рангдаги бошлиқ қўл остидагининг хонасига кирмасин, хона хўжайини ёши ва жинсидан қатъий назар қўлини узатади. Фақат қаршидан келаётган одамга ёки стол орқали қўлини узатиш мумкин эмас. Агар сиз келувчининг олдига хотиржамлик билан яқинлашсангиз, қўл узатиб саломлашсангиз, ўтиришни таклиф қилсангиз тўғри бўлади.
Ишбилармонлик этиқотининг эътиборни қаратиш зарур бўлган муҳим қоидаси вақт ва ваъдаларда аниқликни риоя қилишдан иборат бўлади. Аҳлоқ нуқтаи назаридан ўз вақтида бўлмаслик, интизомсизлик – бу шерик ва бошқа кишининг вақти ва манфаатларига нисбатан ҳурматсизлик ёки писанд қилмасликни номоён қилинишидир.
Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, бизнинг тадбиркорларимиз қаерда бўлишмасин, улар ҳамма вақт ҳам ўз мамлакатининг муносиб вакили бўлишилари керак. У шерикларининг анъаналари ва одатларига ғоятда эътиборли бўлиши керак. Зарурият бўлмаганди сиёсий ёки диний фалсафий мунозараларга киришиш, ўз Ватани ҳақида ёмон гапларни айтмаслик ва турган мамлакатидаги тартибларни танқид қилмаслик тавсия этилади. Шерикларга нисбатан чидамлилик, ҳурматни намоён қилиш, эътибор ва одоб сақлаш ўзаро фойдали натижаларга эришишнинг чин истагини амалга оширишга ёрдам беради.
Шуни тушуниш керакки, давлат чегарасини кесиб ўтган пайтингиздан бошлаб сиз бошқа давлатнинг фуқаролик ва жиноий қонунлари таъсири остига тушасиз. Агар қандайдир мамлакатда сиз фуқаролик кодексини бузганди айблансангиз (қарз, шартномани узиб қўйиш ва х к ), сизни қамоққа жойлаштиришлари мумкин ёки сизга мамлакатдан масала тартибга солингунга қадар чиқиб кетиш ҳуқуқини бериш рад қилинади.