Менежмент асослари

Таянч иборалар: ваколат, масъулият, ҳуқуқ, раҳбар, лавозим, вакиллик 
ҳуқуқи, умумий масъулият, функционал масъулият, бошқарув бўғини, назорат, 
мураккаблик, муҳимлик, турли-туманлилик, марказлашган, марказлашмаган, 
бизнес динамикаси, солиқ солиш хусусиятлари. 
Саволлар:
1. Ваколат ва масъулият тушунчаларини изоҳлаб беринг. 
2. Масъулиятнинг қандай турлари фарқланади? 
3. Идоравий ваколатлар қандай аппаратлар орқали амалга ошади? 
4. ваколатларнинг қандай турларини биласиз? 
5. Фармойишли ваколатнинг моҳияти нимада? 
 
15 Мавзу: Бошқарувда назорат ва унинг турлари. 
15.1 Бошқарув назорати, унинг моҳияти, шакллари ва амалга ошириш 
воситалари. 
15.2 Бошқарув назорати тизимида иқтисодий таҳлил. 
15.3 Менежмент ва молиявий назорат. 
15.1 Бошқармага оид назорат, унинг турлари ва амалга ошириш 
воситалари. 
Бошқармага оид назорат бу бошқарув функциялардан бири бўлиб, усиз 
тўлиғича 
бошқарувнинг 
бошқа 
функциялари 
амалга 
оширилмайди. 
Назоратнинг функцияларига қуйидагилар киради: фаолият натижалари 
ҳақидаги малумотни йиғиш, ишлов бериш ва таҳлил қилиш, уларни 
режалаштирган кўрсаткичлар билан таққослаш, мўлжалланган мақсадларни 
амалга ошириш учун зарур бўлган тадбирларни ишлаб чиқиш. Шунинг учун 
назорат нафақат четланишларни аниқлаш, балки шу четланишларнинг сабабини 
таҳлил қилишни ҳам назарда тутади. 
Бошқарув назоратнинг муҳим функцияси бу стандарт ҳисобот тизимини 
ишлаб чиқиш, шу ҳисоботни текшириш ва бутунлай фирма бўйича, ҳамда ҳар 
бир бўлинма бўйича хўжалик фаолиятининг натижаларини таҳлил қилиш. 
Фирма асосан назоратнинг икки шаклини ишлатади: молиявий назорат; 
маъмурий назорат. 
Молиявий назорат ҳар бир хўжалик бўлинмаларнинг молиявий 
ҳисоботларини муҳим иқтисодий кўрсаткичларнинг стандарт шакллари бўйича 
қабул қилиш орқали амалга оширилади. Ҳисоботларнинг тури, ҳажми, 
бажарилиш муддати ҳар ҳил бўлиши мумкин. Ҳисоботда ҳақиқий ва 
режалаштирилган кўрсаткичлар кўрсатилади. Бунда қуйидаги асосий 
кўрсаткичларга эътибор берилади: 
- фойда даражаси; 
- ишлаб чиқариш ҳаражатлари; 

---

138 
- капитал қуйилмаларнинг самарадорлиги; 
- ўз воситалари билан таъминланганлиги; 
- молиявий ҳолати ва бошқалар. 
Ташкилий молиявий назорат бўлинмалар орқали бошқаришнинг ҳар бир 
сатҳида амалга оширилади. Юқори поғонадаги назорат эса назорат аппарати 
орқали амалга оширилади. Ишлаб чиқариш бўлинмалари ва қарамоғидаги 
фирмалар фаолияти устидан назоратни бухгалтерия, молиявий хизмат ва 
режалаштириш тизими орқали бажарилади. 
Маъмурий назоратда одатда қуйидаги ишлар амалга оширилади: хўжалик 
натижалар жорий бюджетдаги режалаштирилган кўрсаткичлари билан мослиги 
аниқланади, ҳақиқий ва режалаштирилган сотиш ҳажми солиштирилади, 
фирманинг бозордаги улушини ўзгаришлари таҳлил килинади ва буюртма 
портфелининг ҳолати ҳам таҳлил қилинади. Бу оператив назорат мунтазам 
равишда олиб борилади. Шунда, молиявий назорат - марказлаштирилган, 
маъмурий назорат эса марказлаштирилмаган ҳисобланади.
Бошқарув назорати тизимида фирма хўжалик фаолиятининг иқтисодий 
таҳлили асослари. 
Фирма хўжалик фаолиятининг таҳлили шу фирманинг бошқарув 
тизимида жуда катта аҳамиятга эга бўлиб, бошқаришнинг ҳамма йўналишлари 
билан чамбарчас боғлиқ.
Хўжалик фаолияти таҳлилининг мақсади: 
- ҳисобот даврига фирманинг ишлаб чиқариш ва сотиш фаолиятининг 
иқтисодий самарадорлигини аниқлаш, қўйилган мақсадларга эришганлигини 
аниқлаш; 
- шу фаолиятни зарур бўлган молиявий, моддий ва меҳнат ресурслари 
билан таъминлаш нуқтаи назардан истиқболда ривожланишининг мумкин 
бўлган йўналишларини аниқлашдан иборат.
Шунинг учун хўжалик фаолиятининг таҳлили аниқ мақсадга мувофиқ 
ўтказилиши керак ва қуйидаги масалаларни таҳлил қилиб аниқлаб бериши 
керак, яъни мўлжалланаѐтган фойдага (нафга) асосан ишлаб чиқаришни кўпроқ 
қайси томонга йўналтириш керак, фирманинг шундай янги имкониятларини ва 
резервларини аниқлаш керакки, улар мавжуд бўлган ишлаб чиқариш 
қувватидан оптимал фойдаланиб, зарур бўлган ресурслардан фойдаланиб,
ишлаб чиқаришнинг янги турларига эришсин. 
Хўжалик фаолиятининг таҳлили асосан маркетинг ва режалаштириш 
йўналишлари учун зарур бўлган маълумотларни етказиб бериши керак. 
Иқтисодий таҳлилнинг тўлиқлилиги, маълумот базасининг мавжудлилига 
боғлиқ. Маълумот базасида бошқариш қарорларини чиқариш учун қуйидаги 
зарурий аналитик материаллар бўлиши керак:
- сотувлардан фойданинг ташкил топиши; 
- ишлаб чиқарилаѐтган ва сотилаѐтган маҳсулотлар тан нархининг 
структураси; 
- ҳар бир маҳсулотнинг таннархи; 
- маҳсулот нархининг стандартидан ва ишлаб чиқариш ҳамда сотиш 
ҳаражатлари стандартларидан четланиш ҳарактери ва сабаблари; 

---

139 
- бу маълумотлар маркетинг дастурини ишлаб чиқиш асосига киритилади. 
Фирма хужалик фаолиятини таҳлил қилиш услубияти. 
Ҳар бир фирмада ҳисоб ва ҳисобот ўтказиш мақсадида, хўжалик 
фаолиятини таҳлил қилиб бориш мақсадида ва ўзининг кўрсаткичларига баҳо 
бериш услуби ишлаб чиқилади.
Одатда бундай услуб қисман ѐки тўлиқ молиявий ҳисоботнинг 
эслатмасида (изоҳида) ѐки иловада кўрсатилади.
Халқаро амалиѐтда ҳисоб ва таҳлилнинг қуйидаги усуллари қўлланади: 
- Даромадни ҳисоб қилиш усули. Бу усулга асосан сотувдан даромад 
олинган деб, маҳсулот сотилган кундан бошлаб қабул қилинади, хизматдан 
даромад олинган деб, хизматлар кўрсатилиб бўлгандан кейин қабул қилинади. 
Бундан ташқари, даромад олинган деб, маҳсулот ишлаб чиқариш даврида ҳам 
тан олинади, узоқ муддатли бажарилиш шартномасига асосан ва учинчи шахсга 
фирманинг активидан фойдаланиш руҳсат этилса, яъни фоизлар ҳисобида, 
лисензия сифатида даромад олинади деб тан олинади, агар муддат тугагандан 
кейин шу активдан фойдаланганлиги учун тўлов ҳисобга тушса.
- Бажарилган шартнома бўйича ҳисоб усули. Бунда фойда ва зарар
тўғрисидаги ҳисоботда даромад фақат маҳсулотларни ѐки хизматларни 
реализация қилиш бўйича шартнома тўлиқ бажарилган бўлса ѐки унинг асосий 
қисми бажарилган бўлса кўрсатилади.
- Ишларни босқичма босқич топшириш усули. Бунда фойда ва зарар 
тўғрисидаги ҳисоботда даромадлар ҳисобот даврда шартномада кўрсатилган 
маҳсулотларни ишлаб чиқариш ѐки хизматни кўрсатиш босқичма-босқич 
бажарилган бўлса акс эттирилади.
- Мулкка баҳо бериш усули. Бунда бошланғич инвестициялар баҳоланиш 
бўйича балансда бир қаторда ѐзиб борилади. Инвестор даромадининг 
(зарарининг) улушига яраша инвестисиялар пропорционал равишда ошиб 
(камайиб) боради. Агар инвестор дивидент олса, у ҳолда инвестициялар 
суммаси шу дивидентлар суммасига яраша қисқариб боради. 
- Таннарх бўйича ҳисоб қилиш усули. Бунда бошқа корхоналарга 
ѐъналтирилган инвестисиялар таннарх бўйича аксланади. 
- Қўшма корхонада ҳаражатларга баҳо бериш усули шу вақтда 
ишлатиладики, қачонким унинг фаолиятига инвестор салмоқли таъсир 
кўрсатмаса. Бошланғич инвестисияларга ҳаражатлар "Инвестисиялар" 
моддасининг балансида акс эттирилади. Қўшма корхонадан олинган фойда 
дивидент сифатида тақсимланмаганича инвесторнинг ҳисобларида акс 
эттирилмайди. Балансда инвестисиялар бошланғич баҳоларда кўрсатилади. 
Дивидент эълон қилинса, инвестор ўзининг улушини жорий даромад сифатида 
кўриб чиқади.
Таҳлилнинг иқтисодий аниқ мақсадига биноан ҳар ҳил иқтисодий 
кўрсаткичлар ишлатилади. Бу кўрсаткичлар фирма фаолиятига сонли ва 
сифатли баҳо беради. Ана шу иқтисодий кўрсаткичларни қуйидагича 
классификация қилиш мумкин: 
- фирманинг иқтисодий потенциалини ҳарактерлайдиган кўрсаткичлар; 
- фирманинг хўжалик фаолиятини характерлайдиган кўрсаткичлар. 

---

140 
Фирманинг иқтисодий потенциалини характерлайдиган кўрсаткичлар. Бу 
кўрсаткичлар асосан бошқа фирмалар билан миқѐсини солиштиришда ҳамда 
миллий ва халқаро даражада эгаллаган ўрнини аниқлашда ишлатилади. Бу 
кўрсаткичлар умумлашган ҳолда маълумот учун ҳар ҳил маълумотномаларда ва 
журналларда чоп этилади. Бу кўрсаткичларга қуйидагилар киради: активлар; 
сотувлар; ялпи ва соф фойда; банд бўлганлар сони. 
Шу билан бирга фирманинг фаолият доираси ва ишлаб чиқариш тармоғи 
кўрсатилади. Иқтисодий имкониятни чуқурроқ ўрганиш учун қуйидаги 
кўрсаткичлар ҳам ишлатилади: 
- асосий капитал, бунда бошқа фирмаларга арендага топшириладиган 
фирманинг ишлаб чиқариш қувватлари (бинолар, иншоотлар, асбоб ускуналар) 
ҳам киради. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш қувватини тиклаш ва таъминлаш 
учун маблағлар ҳам киради; 
- ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг сони ва баҳоси, умумий фирма бўйича 
ва маҳсулотнинг алоҳида турлари бўйича. Бу кўрсаткич фирманинг саноат
маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг мамлакат ва дунѐ бўйича улушини ва 
ўрнини аниқлаш мумкин. Ва, бундан ташкари, фирманинг ишлаб чиқариш 
структурасини ҳам аниқлаши мумкин; 
- фирманинг ўз мамлакатида ва чет элдаги ишлаб чиқариш ва сотиш 
корхоналарининг сони ва жойланиши, уларнинг катталиги ҳамда ишлаб 
чиқарадиган ва сотадиган маҳсулотларнинг ҳарактери; 
- 
фирма инфраструктурасининг характеристикаси - транспорт 
воситасининг мавжудлиги, складларнинг мавжудлиги, ўзининг хом-ашѐ базаси 
ва энергия манбаи билан таъминланганлиги; 
- ўзининг мамлакати ва хорижда жойлашган корхоналарга йўналтирилган 
фирма капитал қуйилмаларнинг катталиги ва жойлаштирилганлиги; 
- фирманинг илмий потенциали, яъни умуман фирмага ва алоҳидаги 
илғор бўлинмаларнинг илмий текшириш ишларига ажратилган харажатлар 
катталиги, марказларнинг, лабораторияларнинг сони ва жойлашиши, уларда 
ишлаѐтган ҳодимларнинг сони, изланишларнинг йўналишлари, патентларнинг 
умумий сони ва улардан фойдаланиш каби кўрсаткичлар киради. 
Фирманинг хўжалик фаолиятини характерлайдиган кўрсаткичлар.
Фирманинг хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш учун кўплаб 
кўрсаткичларни турли ҳолда ишлатиш мумкин. Фирмаларда одатда ҳисобот 
тузилганда ишлатиладиган кўрсаткичлар қуйидагилар: 
а) Умумий ҳаражатлар кўрсаткичлари: йил бошида янги бозорларга кириб 
бориш ѐки жорий қилиниши; йил бошида маркетинг фаолияти учун 
ҳаражатлар; изланишлар ва ривожланиш учун ҳаражатлар; қўшимча 
ҳаражатлар (чиқим); маъмурий ҳаражатлар; арендага тўлаш; маҳсулотни 
такомиллаштириш учун ҳаражатлар; маҳсулотларни етказиш учун ҳаражатлар; 
б) Маблағларни келиб тушиши ва ҳаражатлар кўрсаткичлари - 
маблағларнинг келиб тушиш манбалари: соф фойда, амортизацион ажратмалар, 
активларни реализация қилишдан тушган маблағлар, субсидия ва дотация, узоқ 
муддатли қарзларни кўпайтириш, акциялар эмиссияси, қисқа муддатли 
қарзларни кўпайтириш. 

---

141 
в) Воситаларни ишлатиш кўрсаткичлари: дивидентлар тўлаш; ташкилий 
ҳаражатлар; акцияларнинг эммисияси бўйича ҳаражатлар; капитал қуйилмалар; 
оборотда бўлмайдиган активларга мўлжалланган маблағлар; узоқ муддатли 
қарзларни узиш; тез реализация қилинадиган қимматбаҳо қоғозларни сотиб 
олиш; банкда ҳисобни ошириб бориш ва бошқалар. 
Шундай қилиб, чуқурлаштирилган ва пухта иқтисодий таҳлил 
бошқарувига оид қарорларни қабул қилишнинг дастлабки шарти. 
Маълумот моддий жараѐнларнинг аниқ ифодасидир, шунинг учун 
маълумотсиз ва унинг таҳлилисиз фирманинг ишлаб чиқариш ва сотув 
фаолиятининг самарали ишлаши мумкин эмас.