Международный научно-образовательный

ФИО авторов: Irgashev Dilmurod Bekmurodovich
Qarshi Muhandislik Iqtisodiyot Instituti Talaba. Xasanova Ra’no Qodir qizi Qarshi Muhandislik Iqtisodiyot Instituti
Название публикации: «TRANSPORT TALABLARIGA YUK TASHNI YO’LAKLARNI TRANSPORT SOHASNI RIVOJLANISHIDAGI AHAMIYATI»


Anotatsiya. Maqolada O’zbekistonning iqtisodoyotning rivojlashiga katta hissa qo’shadigan transport logistikasi O’zbekiston va Osiyo, Evropa mamlakatlarini halqaro yuk tashish karidorlari orqali bog’lab O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlanishini yangi bosqichga olib chiqish choralarini tahlil qilinib, uni o’qitishda ta’lim jarayonini tashkil etish haqida fikr yuritilgan.
Kalit so’zlar., transport, logistika, avtomobil, tashuvlar, kasbiy, ta’lim, jarayoni.


Markaziy Osiyo mintaqasijoylashgan davlatlar nafaqat geografik jihatdan birlashib turadi balki umumiy madaniy, siyosiy hukumat tizimalaring o’xshashligi davlat va xususiy korxonalardan samarali foydalanish vazifalariga duch kelmoqdamiz.
Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun mintaqagi davlatlar uchun tranzit yo'nalishlarini rivojlantirishga ko'maklashish uchun Yaponiya, Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarini Rossiya va Evropa Ittifoqi mamlakatlari bilan bog'lovchi bo’lib transport yo’laklari bu yo'nalishlarnizamonaviy transport infratuzilmasi bilan ta'minlash, shu bilan birga Markaziy Osiyo davlatlarining ustuvor masalalaridan biri savdo va transport logistikasi tizimini yaratish va jahon ta'minot zanjiri tizimiga kirish asosiy muhim masaladir.[2]
Yuqorida qo’yilgasn masalani echish uchun transport muhadislarini zamonaviy axborot texnologiyalardan foydalana oladigan va masalani echimi tez,aniq bajaradigan muhandislarni talab etadi.Demak yuqorida qo’yilgan talablarni bajarish uchun bo’lajak transport muhandislari qanday o’qitilishi kerak degan savol turadi?
Buning uchun O’zbekiston hududidan o’tgan barcha xalqaro yuk karidorlarini sanab O’zbekiston uchun muhim ahamiyatga ega ekanligi tushuntiramiz.
Xalqaro yuk tashish uchun samarali transport tizimini joriy etilishi transport xarajatlarini kamaytiradi,buning natijasida Markaziy Osiyo mamlakatlari tovarlari tashqi bozorlarda raqobatdoshligi ortadi.
Markaziy Osiyoning beshta mamlakati jahon bozorlaridan juda uzoq bo'lganligi bilan bir qatorda ularning barchasi dengizga bevosita chiqish imkoniga ega emas.Misol uchun o'zbek tovarlarini ekesport qilish uchunikki mamlakat hududidan kesib o’tib dengiz yo'nalishlariga chiqishi
mumukin bo’ladi,bu esa transport xarajatlarining oshishiga olib kelibeksport narxlarining ko’tarilishiga olib keladi.
Markaziy Osiyodagi asosiy yo'l tizimi taxminan 66 ming km o'z ichiga olib, shundan 29 ming km mintaqaviy va xalqaro miqyosdagi yuklarni tashishga moslashgan yo’llar hisoblanib,yo’llarning asosiy qismini temir yo'l tarmog'i hamda avtomobil yo’llari tashkil qiladi. Asosiy yo'llarning aksariyati shimoldan janubga, o'zbek tovarlariningtranziti esa asosan Qozog'iston va Rossiya hududlari orqali amalga oshirilishini tushintiramiz. Bundan tashqari mintaqadan o'tadigansharqdan g'arbga qarab , Toshkent va Olmaotani bir-biriga bog'lovchi asfalt-beton yo'l, Xitoy va Turkmaniston yo'nalishlida A-40 asosiyavtomobil yo’li hamda Qozog'iston-Xitoy chegarasida "Dostuk" punkti orqali o'tadigan Xitoyga yagona temir yo'l yo'lakchasi mavjud ekanli alohida takidlab o’tamiz.
Markaziy Osiyo temir yo'l tizimi 22 ming kilometrdan ziyodroq masofada joylashgan. Qozog'iston mintaqada temir yo'llarning umumiy uzunligining 66 foizini tashkil etuvchi va barcha yuk tashishlarning 84 foizini tashkil etadigan eng katta va eng ko'p ishlatiladigan temir- yo'lni egallaydi. Mintaqaviy temir yo'llarning 18 foizga yaqini O'zbekiston hududidan o'tadi, bu esa barcha yuk tashishlarning 11 foizini tashkil etadi. Turkmaniston hududiy temir yo'llarning taxminan 12 foizini va transportning 4 foizini tashkil etayotganligin tushuntirib mamlakatimiz transportining solohiyatini aniq qilib beramiz.
Bugungi kunda Markaziy Osiyo mamlakatlari jadal rivojlanmoqda. Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyotini jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi bilan transport va savdo aloqalariga qo’yilgan to'siqlarini kamaytirish hamda xalqaro yuk tashish hajmlarini optimallashtirish, transport logistikasini takomillashtirish zarurati ortib bormoqda.
Agar yaqinda o'zbek tadbirkorlari uchun faqat yuklarni yetkazib beruvchidan qabul qilib mijozga etkazib berishni tashkil etish etarli bo’lmayapti, endi tovarlarni tashishni tashkil qilish bo'yicha xizmatlar qatorini kengaytirish uchun doimiy talab qo’yilmoqda - bu intermodal transport logistikasi, yuklarni uyma-uy yurib bojxona rasmiylashtiruvi, qadoqlash ishlari,yuklarni saqlash va boshqalar.Buhgi kunga kelib O'zbekistonda transport logistikasini institutsional rivojlantirishuchun, ishlab chiqarish, savdo, axborot, transport, saqlash, boshqaruv va boshqa turdagi logistika sohalarida ko'rsatilayotgan xizmatlar sifatini yaxshilashga ehtiyoj bor ekanligin ko’rsatmoqda. Shu munosabat bilan logistika tizmida ishlayotgan malakali xodimlar kerak ekaligibilan bog'liq bo'lgan yana bir savol paydo bo'ladi. Bugungi kunda logistika xizmatlarini rivojlantirish uchun respublikamiz ishbilarmonlari shuningdek mamalakatimizdagi qator inistitutva universitetlarda jumladan:Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti,Toshkent temir- yo’llar muhandislari instituti, Politexnika instituti, Buxoro Muxandislik texnologiya instituti, Toshkent avtomobillarni qurish va loyhalash instituti kabi bir qator institutlarda “Tansport muhnadisligii” ta’lim yo’nalishiga ta’lim olayotgan va dars
berayotgan professor-o'qituvchilari malakasini oshirishmasdanshu yo’nalishda o’qitilayotgan talabalarni kasbiy bilimlarini oshirishsiz mumkin emas ekanligini olib borilgan izlanishlar ko’rsatdi.
Bugungi kunda O’zbekiston hududidagilogistika kompaniyalari ISO 9001: 2008 sertifikatiga ega bo'lmagan milliy transport va logistika kompaniyalari transport va logistika xizmatlarini etkazib beruvchi sifatida xorijiy kompaniyalarga raqobat qila olmasligi bugun hammaga ma’lum.Xalqaro transport va logistika xizmatlari bozorida tobora o'sib borayotgan raqobatni inobatga olgan holda avtomobil transportini harakatini boshqarishda ixtisoslashgan muhandislarni kasbiy faoliyatga zamon talabidan kelib chiqqan holda zamonaviy bilimlarni yuqori umumli pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o’qish zarur ekanligini ko’rsatmoqda.
Avtomobillarda yuk tashish hajmining yillar bo’yicha ko’rsatgichlarni 2021 yilda avtomobil transportida 2149,4 mln. tonna yuk tashildi, bu 2020 yil yanvar-dekabriga nisbatan 8,8 foizga ko'pdir. 2021 yilda yuk aylanmasi 7,0 foizga oshdi va 36,1 milliard tonna-kmni tashkil etdi.Mamlakatning kichik va o'rta biznes sub'ektlari tomonidan yuk tashish umumiy hajmidagi tashuvchilarning ulushi 2021 yilda 73,7 foizni tashkil etdi, bu 2020 yil yanvar-dekabriga nisbatan 72,6 foizga teng Yuk tashish hajmi 2021 yilning yanvar-dekabr oylarida barcha transport turlari 2,269 mln. tonnani tashkil qildi. 2010 yilning yanvar-dekabriga nisbatan 108,7 foizga o'sdi. Shu bilan birga, yuk aylanmasi 80,9 milliard tonna-kmni tashkil qildi va 2020 yil yanvar-dekabr darajasidan 6,8 foizga oshganligini taxlil qilgan holda [5]
O’zbekistonda avtomobil transportining tutgano'rni vaqt o'tishi bilan muhim ahamiyat kasb etmoqda chunki ular tezroq va ishonchli, shuningdek yo'qotish yoki tovarlarga zarar yetkazish xavfining past ekanligi bilan ajralib turadi. Shu bilan bir qatorda, tez ayniydigan tovarlar va tezkor tashilishi kerak bo’lgan mahsulotlarni tashish uchun avtomobil transporti yagona haqiqiy transport vositasi hisoblanadi. Shu sababli O'zbekistondan eksport qilinadigan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini, to'qimachilik mahsulotlarini boshqa tovarlarni tashishda avtomobil transportidan foydalanish eng afzal yo’ldir.
Havo transporti orqali yuk tashish hajminig kamligi va qimmatligi uchun 1993 yildan boshlab Evropa Ittifoqi TRACECA Evropa-Kavkaz-Osiyo yo'nalishi bo'yicha yuklarni tashish uchun transport yo'laklarini rivojlantirishni faol qo'llab-quvvatlamoqda.Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) Markaziy Osiyo Mintaqaviy Iqtisodiy Hamkorlik dasturi (CAREC) dasturini amalga oshirmoqda, unga muvofiq Markaziy Osiyo mamlakatlari xalqaro koridorlarini nazorat qilish loyihasi amalga oshirilmoqda.Xalqaro avtomobil transporti birlashmasi (IRU) 2008 yildan boshlab Evropa va Xitoy o'rtasida tovarlarni muntazam ravishda yuklarni tashishni yo'lga qo'yishni maqsad qilib olgan so’ng Evroosiyo avtomobil yo'llarini tashish bo'yicha yangi tashabbus (NELTI) ni ishga tushirdi

1.