Международный научно-образовательный

Turkum	Tur	Maqomi
Endemikligi
		0	1	2	3
1	Bozulbangi Lagochilus	4		+	+			Kamyob,o’ta kamyob, kamayib borayotgan kamyob
2	Bo’zbosh Dracocephalum	3			+			Kam uchraydigan,kamayib borayotgan,kamyob
3	Ko’kamaron Scutellaria	5		+	+			Kamyob,yo’qolish arafasida turgan kamyob
4	Marmarak Salvia	6		+	+			Kamyob,juda kamyob
5	Mayda gulli toshbosti Phomidoschema parviflorum	1		+				kamyob
6	Buxoro otostegiyasi Otostegie bucharica	1		+				Yo’qolish arafasida turgan kamyob
7	Oqto’sha Paraeremostachys	2		+	+			Kamyob,nihoyatta kamyob
8	Orol paraeremostaxisi Paraeremostachys aralensis	1			+			kamyob

9	Flomoides Phlomoides	4	+	+			Kamyob,juda kamyob,deyarli yo’qolgan tur
10	Bo’g’iztukli eremostaxis eremostachys eriolarynx	1		+			Juda kamyob
11	Ko’rimsiz qo’ziquloq Phlomisnubilans	1			+		kamyob
12	Kudryashev arslonqulog’i Leonurus kudrjaschevii	1		+
Jami		30	1	9	7	0

Bu jadvaldan Yalpizdoshlar oilasining Qizil Kitobning 2009-yilgi nashriga 12 turkumiga oid 30 ta tur kiritilgani bilib olishimiz mumkin.Shu ham aniqki Yalpizdoshlar oilasining ayrim turlari yo’qolib ketish xavfi ostida turibdi.Bunday turlar yo’qolib ketsa tur Qizil Kitobdan chiqariladi.Yalpizdoshlar oilasining Qizil kitobga kiritilgan ayrim turi yo’qolib ketish arafasida turganligini bilishimiz mumkin.Bu turlar tegishli qo’riqxonalarda muhofaza qilib ko’paytiriladi. Yalpizdoshlar oilasiga kiradigan o’simlik turlarini madaniylashtirish bo’yicha ma’lumot berilmagan.Yalpizdoshlar oilasidan faqat Korolkov marmaragi,To’mtoq marmarak O’z Res FA Botanika bo’g’ida o’stirilmoqda.Buxoro otostegiyasini ham O’z Res FA Botanika bo’g’ida o’stirishga urinish ishlari olib borilgan afsuski, bu urinishlar natija bermagan. Sarxush Bozulbang 1957-1960-yillarda Samarqand viloyatida ekib o’stirilgan,1960-yildan buyon O’z Res FA Botanika bog’ida ekib ko’paytiriladi.
2-jadval

Yalpizdoshlar oilasining O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobining 2016-yilgi nashriga kiritilgan turkum va turlarining tahlili

№	Turkum	Tur	MAQOMI				Endemikligi
			0	1	2	3
1	Bozulbangi Lagochilus	4		+	+	+	Kamyob,o’t kamyob,kamayib borayotgan

2	Bo’zbosh Dracocephalum	3			+	+	Kamayib borayotgan,kamyob
3	Ko’kamaron Scutellaria	5		+	+	+	Kamyob
4	Marmarak Salvia	6		+	+	+	Juda kamyob,kamyob
5	Mayda gulli toshbosti Phlomidoschema parviflorum	1	+				Kamyob
6	Buxoro otostegiyasi Otostegia bucharica	1		+			Yo’qolish arafasida turgan kamyob
7	Oqto’sha Phlomoides	2			+		Kamyob,nihoyatda kamyob
8	Flomoides Phlomoides	5		+	+		Kamyob, g’oyat kamyob,,juda kamyob,nihoyatda kamyob,deyarli yo’qolgan
9	Bo’g’iztukli Eremoctaxic Errmostachys eriolarynx	1		+			Juda kamyob
10	Ko’rimsiz qo’ziquloq Phlomis nubilans	1				+	kamyob
11	Kudryashev arslonquyrug’i Leonurus kudrjaschevii	1			+		kamyob
Jami:		30	1	6	7	5

2- jadvalga ya’ni O’zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga 2016-yilgi nashrida yalpizdoshlar oilasining 11 turkum 30 ta turi kiritilgan ekan.O’simliklarni ko’pchiligi yo’qolib ketish xavfi ostida ekanligi ko’rinadi.Bu o’simliklarni aksariyati endemik tur hisoblanadi.Yalpizdoshlar oilasi o’simliklari bir yillik , ikki yillik va ko’p yillik hayot shakliga ega. Yalpizdoshlar olasi asosan Nurota, Qizilqum, Pomir Oloy, Hisor, Tyan- Shan, O’zbekiston, Qarshi cho’li, Chotqol hududlarida ko’p uchraydi. Asosan, tog’
,cho’l zonalarida o’sishga moslashgan oila hisoblanadi.Yalpizdoshlar oilasi urug’i yordamida ko’payadi. Hatto Sarxush Bozulbangining urug’i 5-7 yil mobaynida unuvchanligini yo’qotmaydi.
Tahlil: O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobining 2009-yilgi nashri bilan 2016- yilgi nashrini(izoh:O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobining 2016-yilgi nashri bilan 2019- yilgi nashri deyarli bir biriga o’xshash) solishtirish mobaynida Yalpizdoshlar oilasining 2009-yilgi nashriga 12 turkum kiritilgan bo’lsa, 2016-yilgi nashriga 11 turkum kiritilgan.Bu bitta turkum Orol Paraeremostaxisi bo’lib , bu turkum madaniylashtirilmagan,muhofaza qilinmaydi.mollarning ko’plab bo’qilishi natijasida o’simlik soni va areali o’zgargan va qisqargan.Orol paraeremostaxisining 200 ga yaqin turlari borligi aniqlangan.Mustahkamlangan qumlarda va qoldiq tog’larning uvoqlarida o’sishga moslashgan.Ular Navoiy viloyatida ayniqsa Uzunquduq,Yangiquduq,Aumanzada atroflarida keng tarqalgan. Keyinchalik bu turkum tabiatda ko’payib ketishi natijasida O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobidan chiqarib tashlangan.
Xulosa: Ikkala jadvali solishtiradigan bo’lsak 1- jadvalda o’simliklarning kamyoblik darajasiga ko’ra o’simliklarning maqomi 1 va 2 ekanligini ko’rishimiz mumkin. 2- jadvalda esa 1 ,2 va 3 maqomda deyarli bir xilligini kuzatamiz.Ya’ni yildan yilga o’simliklarni muhofazasi yaxshilanib borayapdi deyish mumkin.Bu tezisning yakunida shu ma’lum bo’ldiki,Qizil Kitoblar(2009-2016) da ancha farq mavjud ekan.Yana ham aniqroq aytadigan bo’lsak,vaqt o’tish bilan hamma narsa tabiat ham o’simliklar ham o’zgarishi mumkin ekan. Vaqt o’tishi natijasida yangi tur paydo bo’lishi ham aksincha mavjud bitta tur yo’qolib ketishi ham mumkin. Vaqt ham davo ham noqulaylik omili bo’lishi mumkin.O’simliklar uchun tashqi muhit , qulay sharoit va vaqt hamma narsani o’zgartiruvchi omil hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. 
   O’zbekiston Respublikasining Qizil Kitobi Toshkent .”Chinor ENK” 2016-yil nashriyoti (251-280-betlar)
   

2. O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobi Toshkent 2009-yil. “Chinor ENK” nashriyoti (259-287-betlar)

3. 
   O’zbekiston Respublikasi Qizil Kitobi Toshkent 2019-yil. “Chinor ENK “ nashriyoti (246-275-betlar)
   

Internet tarmoqlari:

1. 
   uz.m. wikipedia.org
   

2. hozir.org

3.