ФИО автора:
Raxmanova Nailya Umarovna
AndMI 1-boshqich magistranti
Название публикации:
«SANKSIYA VA UNING TURLARI»
Annotatsiya:
Ushbu maqola yordamida siz sanksiya nima uning qanday turlari mavjud degan
savollarga javob olish bilan bir qatorda, sanksiya bo’yicha buyuk olimlarning
fikrlaridan habardor bo’lishinigiz mumkin.
Kalit so’zlar:
Sanksiya, iqtisodiy, huquqshunoslik, mamlakat, jazo, xalqaro, Marinov,
intizomiy, Baldwin, boykot.
Sanksiya
( lotincha
sanctio
— qatʼiy qaror ) soʻzi avto-antonim boʻlib,
quyidagilardan birini anglatishi mumkin:
1.
Iqtisodiy sanksiya — bir mamlakat (yoki mamlakatlar guruhi)
tomonidan boshqa bir mamlakatga (yoki mamlakatlar guruhiga) qarshi qoʻllanilgan
jazo.
2.
Sanksiya (huquqshunoslik) — huquqbuzarga nisbatan qoʻllaniladigan va
uning uchun muayyan oqibatlar keltiruvchi chora.
3.
Xalqaro sanksiya — oʻz xalqaro majburiyatlarini yoki xalqaro huquq
normalarini buzgan davlatga nisbatan qoʻllaniladigan taʼsir chorasi.
Iqtisodiy sanksiya
— bir mamlakat (yoki mamlakatlar guruhi) tomonidan
boshqa bir mamlakatga (yoki mamlakatlar guruhiga) qarshi qoʻllanilgan jazo. Iqtisodiy
sanksiyalar asosan biror bir eʼtirozli siyosatga qoʻl oʻrgan mamlakatga qarshi
qoʻllaniladi. Bu siyosat ichki yoki tashqi boʻlishi mumkin. Sanksiyalar har doim ham
salbiy boʻlmaydi, ularning ijobiy turlari ham mavjud. Iqtisodiy sanksiyalar
xalqaro diplomatiyada qadim zamondan beri qoʻllanilib keladi. Oʻtmishda sanksiyalar
odatda harbiy yurishlar bilan birgalikda ishlatilgan. Keyingi paytda boʻlsa sanksiyalar
harbiy harkatlarsiz turli xil tashqi siyosiy maqsadlarga erishish uchun qoʻllanilib
kelyapti. Iqtisodiy sanksiyalarning turli xil taʼrifi mavjud. Sanksiyalar boʻyicha yetuk
mutaxassis hisoblangan Hufbauer, Schott va Elliott sanksiyalarni “Odatiy savdo yoki
moliya aloqlarining davlat tomonidan atayin bekor qilinishi yoki shunday aloqalarning
bekor qilinishi haqida tahdid qilishi” deb taʼriflaydi. “Odatiy” soʻzi bilan sanksiya
yoʻqligida amalga oshadigan aloqalar nazarda tutilgan. Boshqacha qilib aytganda,
Hufbauer, Schott va Elliott sanksiyalarni mamlakatlar orasidagi normal savdo va
moliya aloqalariga qoʻyilgan cheklanishlar deb hisoblashadi. Baldwin iqtisodiy
804
sanksiyalarga kengroq taʼrif beradi. Unga koʻra, iqtisodiy sanksiyalar diplomatiya
va propaganda kabi iqtisodiy boʻlmagan instrumentlar bilan bir qatorda mamlakatni
boshqaruvining bir qismidir. Keyingi paytlarda sanksiyalarning ekonometrik taʼriflari
ham taklif qilinyapti. Masalan, Marinov sanksiyalarni “Bir mamlakatdagi
y
muomala
liniyasini oʻzgartirish uchun odatiy iqtisodiy almashuvga chek qoʻyilishi” deb
taʼriflaydi. Yuqoridagi barcha taʼriflarda iqtisodiy sanksiyalarning asosiy maqsadi
koʻrsatilgan. Bu “moʻljal” mamlakatning siyosastini oʻzgartirish uchun oʻsha
mamlakatga ziyon yetkazishdir. Iqtisodiy sanksiyalar eng koʻp biror bir e’tirozli
siyosatga qoʻl oʻrgan mamlakatga qarshi qoʻllaniladi. Bu siyosat ichki yoki tashqi
boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, sanksiyalarni bir mamlakat alohida yoki bir necha
mamlakat guruhi bilan birgalikda ishlatishi mumkin. Sanksiyalar har doim ham salbiy
boʻlmaydi. Aksincha, ijobiy sanksiyalar ham mavjud. Bunday sanksiyalarga moʻljal
mamlakatga iqtisodiy yordam berish, mavjud sanksiyalarni bekor qilish va moʻljal
mamlakat bilan imtoyozli aloqada boʻlish misol boʻla oladi. Sanksiya xarakteri va
qaysi organ tomonidan qoʻllanilishiga qarab jinoiy-huquqiy, maʼmuriy-huquqiy,
intizomiy-xuquqiy,
mulkiy Sanksiyaga boʻlinadi. Jinoiy-huquqiy Sanksiya
(ozodlikdan mahrum qilish, surgun shu kabilar) faqat sud tomonidan qoʻllaniladi;
maʼmuriy-huquqiy
Sanksiya
(jarima,
maʼmuriy
qamoq)
militsiya,
politsiya, davlat inspeksiyasi va shu kabi jamoat tashkilotlari tomonidan; intizomiy
huquqiy Sanksiya (lavozimini pasaytirish, ishdan boʻshatish) — mansabdor shaxslar
va maʼmuriyat tomonidan; mulkiy Sanksiya ( qoida buzuvchining jabrlanuvchiga
yetkazilgan ziyonni toʻlashi yoki jabrlanuvchi foydasiga undirib berilishi,
bitim, shartnoma yoki kontraktni haqiqiy emas deb topish, neustoyka toʻlash va shu
kabilar) sud, xoʻjalik sudi tomonidan alohida chora sifatida yoki boshqa choralar bilan
birgalikda qoʻllaniladi; umumiy huquqiy normaning mazkur normani buzuvchiga
nisbatan taʼsir koʻrsatish chorasini ichiga olgan bir qismi; jinoyatda gumon qilingan
shaxsga nisbatan majburiy chora (qamoqqa olish, tintuv va boshqalar) koʻrish uchun
prokuror tomonidan beriladigan ruxsat; xalqaro xuquqda — oʻz xalqaro
majburiyatlarini
yoki xalqaro
huquq normalarini
buzgan
davlatga
nisbatan
qoʻllaniladigan taʼsir chorasi (kamal, boykot, embargo, repressaliyalar, retorsiyalar va
boshqalar); yuqori instansiyaning biror narsani tasdiklashi, ijozati.
Iqtisodiy sanktsiyalar - bu davlatga, uning mansabdor shaxslariga yoki xususiy
fuqarolarga nisbatan jazo sifatida yoki maqsadli siyosat va harakatlarni rag'batlantirish
maqsadida undiriladigan jazolar. Iqtisodiy sanktsiyalar sayohat taqiqlari va eksport
cheklovlaridan tortib savdo embargolari va aktivlarni musodara qilishgacha bo'lishi
mumkin. Ta'rifga ko'ra, bunday sanktsiyalar sanktsiyalovchi yurisdiksiya tomonidan
huquqni qo'llashga osonlikcha tobe bo'lmagan tomonlarga nisbatan qo'llaniladi.
Iqtisodiy sanktsiyalar nomaqbul harakatlarni jazolash yoki oldini olish uchun harbiy
805
kuchga ega bo'lmagan siyosat vositasini taqdim etadi. Ular sanksiya qo‘ygan mamlakat
chegaralaridan tashqarida keng qo‘llanilishi mumkin va global savdo va iqtisodiy
o‘zaro bog‘liqlik kuchaygan bir sharoitda maqsadlariga qimmatga tushishi mumkin.
Iqtisodiy sanktsiyalar, shuningdek, maqsadli hukumatlarga etarli bo'lmagan
xarajatlarni va ularning eng zaif aholi qatlamiga nomutanosib xarajatlarni qo'yadigan
aniq va samarasiz siyosat vositasi bo'lishi mumkin. Dunyoning eng yirik iqtisodiyoti
va eng yirik savdo bloki sifatida AQSh va Yevropa Ittifoqi nomutanosib sanktsiya
vakolatlariga ega. Iqtisodiy sanktsiyalar bir davlat tomonidan bir tomonlama yoki bir
guruh davlatlar yoki xalqaro tashkilot tomonidan ko'p tomonlama qo'llanilishi
mumkin.
Sanksiya choralariga quyidagilar kiradi:
Embargolar - Savdo embargosi - bu mamlakat bilan savdo qilishni keng qamrovli
taqiqlash, ammo u ba'zida gumanitar sabablarga ko'ra oziq-ovqat va dori-darmonlarni
etkazib berish uchun istisnolarni o'z ichiga olishi mumkin. Kuba, Eron va Shimoliy
Koreya uzoq vaqtdan beri AQShning savdo embargosiga duchor bo‘lgan.
Eksport nazorati - Eksport cheklovlari belgilangan mahsulotlar, xizmatlar va
intellektual mulkni maqsadli mamlakatlarga yetkazib berishni taqiqlaydi. Ular
ko'pincha qurol-aslaha, harbiy qo'llanmalar bilan texnologiya yoki hozirda Rossiyada
bo'lgani kabi, neft burg'ulash texnologiyalari va uskunalarini sotishni cheklaydi.
Kapital nazorati – Kapital nazorati maqsadli mamlakatlar yoki sohalarga
investitsiyalarni cheklashi yoki mamlakat emitentlarining xalqaro kapital bozorlariga
kirishini keng miqyosda cheklashi mumkin. 7
Savdo sanktsiyalari - Savdo sanktsiyalari muayyan mamlakatlar, mintaqalar yoki
tarmoqlar uchun import nazoratini o'z ichiga olishi mumkin.
Aktivlarni muzlatish yoki hibsga olish - Sanksiya yurisdiktsiyalaridagi aktivlar
hibsga olinishi yoki muzlatilishi mumkin, bu ularni sotish yoki olib qo'yishni oldini
oladi
Sayohat cheklovlari - mansabdor shaxslar va xususiy fuqarolar, shuningdek,
yaqin oila a'zolariga ruxsat beruvchi yurisdiktsiyalarga sayohat qilish taqiqlanishi
mumkin.
Sanktsiyalarga misollar
Iqtisodiy sanktsiyalar orasida uyg’urlarga nisbatan inson huquqlarini buzgani
uchun Xitoyning Shinjon viloyatidan AQSh importiga qo'yilgan cheklovlar kiradi.
AQSh va Yevropa Ittifoqi, shuningdek, Rossiyaning 2014-yilda Qrimni Ukrainadan
806
anneksiya qilishi ortidan rossiyalik amaldorlar, sanoat va kompaniyalarga qarshi
sanksiyalar joriy qildi. Aparteid davridagi Janubiy Afrikaga qarshi iqtisodiy
sanktsiyalar ko'pincha u yerda ko’pchilik hukmronligiga tinch yo'l bilan o'tishga hissa
qo'shdi. Saddam Husaynning Iroqiga qarshi sanksiyalar esa uning hukmronligini
to'xtata olmadi va ba'zilar tomonidan "gumanitar falokat" deb ataldi.
1.
Haidar, J.I., 2015."Sanctions and Exports Deflection: Evidence from Iran," Paris
School of Economics, University of Paris 1 Pantheon Sorbonne, Mimeo
2.
Hufbauer, Gary Clyde; Jeffrey J. Schott, Kimberly Ann Elliott
Economic
Sanctions Reconsidered: History and Current Policy
, 2nd ed., Washington,
D.C.: Institute for International Economics, 1990. — s. 2. ISBN 978-
0881321364.
3.
https://www.investopedia.com/articles/economics/10/economic-
sanctions.asp
807
Do'stlaringiz bilan baham: |