Международный научно-образовательный электронный журнал

 

---

747 
ФИО автора:
 Raximova Dilfuza 
AndMI 1-bosqich magistranti 
Название публикации:
«BANKNING RIVOJLANISH TARIXI» 
Annotatsiya: 
Ushbu maqola yordamida siz hozirgi kunda ko’pchilikning og’irini yengil 
qilayotgan, xalq xizmatiga shay turgan banklarning qadim o’timishi, ilk banklarning 
vujudga kelishi haqida bilib olasiz. 
Kalit so’zlar: 
Bank (lotincha: ansa — sarrof peshtaxtasi) — kredit-moliya muassasasi; asosan, 
vaqtincha boʻsh pul mablagʻlarini toʻplash, korxonalarga va umuman pulga 
muhtojlarga kredit, ssuda berish, naqd pulsiz hisob-kitoblarini amalga oshirish, pul va 
turli qimmatbaho qogʻozlar chiqarish, oltin 
va 
chet 
el 
valutalari 
bilan 
bogʻliq 
operatsiyalarni 
bajarish 
va 
boshqa 
faoliyatlar bilan shugʻullanadi.
Bank (Italiyancha banco-skameyka, 
skameyka, stol) - pul-kredit tashkiloti; 
naqd va naqd pulsiz shaklda to'lov aylanmasini tartibga solish; jamg’armalarga ega 
bo'lganlardan pul mablag'larini jalb qiluvchi va biznesni rivojlantirish yoki shaxsiy 
ehtiyojlar uchun zarur bo'lganlar uchun kreditlar shaklida pul ajratadigan moliyaviy 
tashkilot. 
Bank ishining dastlabki belgilari quldorlik jamiyatida paydo boʻlgan. Ular 
asosan, savdogarlarning pul bilan bogʻliq hisob-kitob ishlarini bajargan ijro-banklar 
shaklida vujudga keldi. Shu bilan bir qatorda maxsus sarrofxonalarda sarroflar pul 
almashtirish va yirik pullarni maydasiga almashtirib berish ishlari bilan shugʻullangan. 
Bankning ayrim belgilariga ega boʻlgan muassasalar oʻrta asrlarda shimoliy Italiya 
shaharlarida, soʻngra Gollandiya va Germaniyaning savdo markazlarida yuzaga keldi. 
Kapitalizmning vujudga kelishi va rivojlanishi bilan bankning ahamiyati ortib ketdi. 
Bank ishining hozirgi tamoyillari birinchi boʻlib XVII – asrdan boshlab Angliyada, 

---

748 
soʻngra boshqa mamlakatlarda yuzaga kela boshladi. Shu davrdan boshlab bank kapital 
va tadbirkorlikni ishga solishning maxsus bir sohasiga aylandi. bankning koʻpayishi 
bilan ssuda kapitali kapitalning asosiy shakllaridan biri boʻlib qoldi. Asta-sekin bank 
yiriklashib, ular bajaradigan operatsiyalar doirasi kengayib bordi. bank muomalaga 
xususiy veksellar oʻrnida ishlatiladigan kredit pullari — banknotlar (bank biletlari) 
chiqara boshladi. Koʻpgina mamlakatlarda cheklar bilan amalga oshiriladigan naqd 
pulsiz hisob-kitoblar paydo boʻldi. Kapitalizmning rivojlanishi bilan kredit va 
toʻlovlarda vositachilik vazifasini bajaradigan muassasalarga talab ortib bordi. Bank 
boʻsh pul vositalarini yigʻib, ularni turli muddatlarga ssudaga berdi, ular 
korxonalarning joriy hisob varagʻini yuritib, korxonalar oʻrtasida oʻzaro hisob-
kitoblarni olib bordi. Hozirgi davrda koʻpgina mamlakatlarda koʻplab (masalan, 1990-
yillar boshida AQShda 14,5 mingdan ortiq bank boʻlgan) bank boʻlishiga qaramay, 
ulardan 3 — 4 tasigina yetakchi oʻrinda turadi. Turli mamlakatlardagi yirik bank 
nihoyatda sertarmoq boʻlib, oʻz mamlakati doirasidagina emas, shu bilan birga 
jahonning juda koʻp mamlakatlarida boʻlim va filiallariga ega. Rivojlangan 
mamlakatlarda bank iqtisodiyotni boshqarish va ragʻbatlantirish muassasasi 
vazifalarini bajaradi. bank pul kapitalini iqtisodiyotning sohalari va tarmoqlari 
boʻyicha taqsimlanishida qatnashib, foyda normasining tenglashuvini taʼminlaydi. 
Oʻzbekistondagi bank tizimi
Oʻzbekistonda birinchi bank muassasasi 1875-yil Toshkentda ochilgan. Rossiya 
imperiyasi davlat bankning filiali boʻlgan. XIX – asrning oxirida Turkistonda rus 
kapitali 
ishtirokidagi 
Oʻrta 
Osiyo 
aksiyadorlik banki (1881), Volgakama 
banki (1893), Rus-Xitoy (Rus-Osiyo) 
banki (1903), Azov-Don savdo banki 
(1910), Nijniy Novgorod-Samara banki 
(1899), Poltava Yer banki (1901)ning 
filial, boʻlim va agentliklari faoliyat olib bordi. Oktabr toʻntarishidan soʻng barcha 
bank sovet hokimiyati tomonidan natsionalizatsiya qilindi. Oʻzbekistonda bank tizimi 
1924-yildan boshlab sobiq SSSR bank tizimining tarkibiy qismi sifatida tashkil qilindi. 

---

749 
1992-yilga qadar SSSR Davlat banki (1923; 1921 — 1923 – yillarda RSFSR Davlat 
banki), SSSR Qurilish banki (1959; 1922 — 1959 – yillarda SSSR Savdo banki), SSSR 
Tashqi savdo banki (1924)ning Oʻzbekiston idora (kontora)lari respublikadagi bank 
muassasalari ishiga rahbarlik qildi. SSSRning parchalanishiga qadar Oʻzbekistonda 
mustaqil bank tizimini yaratish maqsadlarida 1991-yil 15-fevralda Respublika Oliy 
Kengashi sessiyasida respublika hududidagi bank faoliyatining huquqiy asoslari 
belgilab berilgan Oʻzbekiston Respublikasining „Banklar va bank faoliyati 
toʻgʻrisida“gi Qonuni qabul qilindi va shu vaqtdan boshlab respublikaning haqiqiy, 
mustaqil bank tizimi shakllana boshladi. Sobiq SSSR bankining respublika idoralari 
mustaqil bank sifatida Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan roʻyxatga 
olindi. 
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki Xalqaro valyuta fondi va Jahon 
bankning doimiy maslahatchilari xizmatidan foydalanadi. 
2000-yil 1-yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi banklari tomonidan mijozlarga 
529 mlrd. soʻmlik kredit qoʻyilmalari ajratilib, shundan 237 mlrd. soʻmi qisqa 
muddatli, 292 mlrd. soʻmi oʻrta va uzoq muddatli kreditlarni tashkil etdi. Oʻrtacha foiz 
stavkasi qisqa muddatli kreditlar boʻyicha 33,7 %, oʻrta muddatli kreditlar boʻyicha 23 
%, uzoq muddatli kreditlar boʻyicha 13 % dan iborat boʻldi. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati: 
1.
https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzME

---

750