Международный научно-образовательный электронный журнал

 Foydalanilgan adabiyotlar 
1.Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda 
barpo etamiz 
2.
http://library.ziyonet.uz/ru/book/download/16700
 
3.www. inter – pedagogika. ru.
4.www.search.re.uz - O’zbekiston axborotlarini izlab topish tizimi. 

---

364 
ФИО автора:
 Olimjonova E’zoza Botirjon qizi 
Navoiy davlat pedagogika instituti 
O’zbek tili va adabiyoti fakulteti talabasi 
Название публикации:
«ALISHER NAVOIYNING “XAMSA” ASARIDA 
SHEVAGA XOS SO’ZLARNING O’RNI» 
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida shevaga xos 
so’zlarning o’rni aniqlanib, Samarqand viloyati Paxtachi tumani xalq og’zaki tili 
(sheva)da uchraydigan leksik birliklar bilan qiyoslandi.
Kalit so’zlar: 
Xamsa, sheva, til, o’zbek adabiy tili, sinonim, sinonimik qator.
Аннотация:
В данной статье определяется место диалектных слов в 
«Хамсе» Алишера Навои и проводится их сопоставление с лексическими 
единицами, встречающимися в просторечии (говоре) Пахтачинского района 
Самаркандской области. 
Ключевые слова:
хамса, шева, язык, узбекский литературный язык, 
синоним, синонимический ряд. 
Annotation:
This article identifies the place of dialect words in Alisher Navoi's 
"Khamsa" and compares them with lexical units found in the vernacular language 
(dialect) of Pakhtachi district of Samarkand region. 
Keywords:
Hamsa, sheva, language, Uzbek literary language, synonym, 
synonym series. 
 

Muayyan tilning shakllanishi va rivojlanishida shubhasiz, buyuk allomalarning 

o’rni beqiyosdir. Bir necha ming yillik o’zining tarixiy taraqqiyot yo’liga ega bo’lgan 
o’zbek adabiy tilining rivojlanishida va sayqal topishida Yusuf Xos Xojib, Mahmud 
Qoshg’ariy, Ahmad Yassaviy, Nasiriddin Rabg’uziy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Atoiy, 
Sakkokiy, Bobur kabi buyuk adiblarimizning ulkan xizmatlari bor. 

---

365 
O’zbek adabiy tilining shakllanishi va sayqallanib hozirgi holatga kelishida 
shubhasiz, A. Navoiyning ijodini alohida ta’kidash lozim. Buyuk so’z san’atkori, 
zabardast olim A. Navoiy butun umrini turk (o’zbek) tilining rivojlanishi va kamol 
topishiga bag’ishlagan. U turk (o’zbek) tilining qurilishidan yaxshigina xabardor 
bo’lgan ayniqsa, uning lug’at boyligini mukammal bilgan. Eski o’zbek adabiy tili so’z 
xazinasining asosini tashkil etuvchi asl turkiy so’zlar ma’no nozikliklarini yaxshi 
farqlagan va ulardan asarlarida unumli foydalangan. A. Navoiyga o’zbek adabiy 
tilining asoschisi degan buyuk e’tirof berilgani ham buning dalilidir. 
Alisher Navoiy asarlari tili XV asr adabiy tilining nodir yodgorligi sifatida 
jahonda shuhrat qozonganligi ma’lum. Uning asarlarida ijtimoiy hayotning barcha 
sohalariga oid ulkan leksika aks etgan, o’zbek klassik adabiy tilining fonologik va 
grammatik tizimi uning asarlari tufayli muayyan me’yorlarga tushdi va klassik asarlar 
tili sifatida o’zining mavqeini hozirgacha saqlab qolgan. Alisher Navoiy asarlari tili, 
garchand, adabiy tilning yuksak namunasi sifatida e’tirof etilsa-da, bu adabiy til 
qaysidir sheva negizida shakllangan bo’lishi tabiiy, chunki adibning o’zi ham qaysidir 
shevaning vakili bo’lganligi uchun ham uning asarlariga shu sheva yoki lahja nisbatan 
ko’proq qamrab olinishi tayin.
17
Alisher Navoiy o’zbek xalq tilini rivojlantirish va adabiy til darajasiga ko’tarish 
uchun kurash olib borganda, jonli xalq tiliga asoslanadi. Navoiy asarlari tilida 
qo’llangan so’zlarning aksariyati hozirgi o’zbek tilining qarluq, qipchoq va o’g’uz 
shevalarida uchraydi.
18
Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida ijodkorning badiiy mahorati naqadar 
yuksak ekanligini ko’rishimiz mumkin. A. Navoiyning “Xamsa” asarida shevaga xos 
so’zlarning o’rni nihoyatda kattadir. О’zbek shevalariga oid ko’plab lisoniy 
birliklarni o’zida mujassamlashtirgan bu asarda Samarqand viloyati Paxtachi tumani 
shevalarida qo’llanilib kelayotgan so’zlar ham o’rin olgan. Buni A. Navoiyning 
“Xamsa” asaridan keltirilgan quyidagi namunalarda ko’rishimiz mumkin. Unda 
17
Ashirboyev S. “Alisher Navoiy asarlari tili va Andijon shevasi “. O’zbekiston: til va madaniyat .,2020, 1: 6-b 
18
Murodova N. “O’zbek tili va shevalar leksikasining qiyosiy tadqiqi”. Fan.2002, 36-b 

---

366 
hozirgi o’zbek adabiy tilidan tuzilishi jihatdan farq qilib, faqat shevalarda 
ishlatiladigan so’zlar , adabiy tilda ma’nosi o’zgarmagan holda, faqat shevalar 
o’rtasida fonetik jihatdan farq qiluvchi so’zlar mavjudligini ko’rishimiz mumkin. 
Shunga ko’ra ularni quyidagi ikki guruhga bo’lib o’rganib chiqdik, ya’ni:
1.
O’rganilayotgan shevalardagi so’zlarni A. Navoiyning “Xamsa” asari tili bilan 
tahlil qilganda fonetik o’zgarishlarga uchragan, hozirgi o’zbek adabiy tilida esa 
ma’nosi o’zgarmagan so’zlar:
Yirtuq ( Pax. t.sh. ) Yirtug’ (“Xamsa” F.Sh. 
13) 
Yirtiq ( O’zTIL 4: 271) 
Qadi xam bo’ldi go’yo bu mihandin, 
To’ni