|
ФИО автора:
Шахноза Садикова Шухрат қизи
Қўқон ДПИ магистранти
Название публикации:
«ЯҚИНЛИК АТАМАЛАРИ ТИЗИМИ ЎЗИГА ХОС
МАНТИҚИЙ-ЛИСОНИЙ КАТЕГОРИЯ СИФАТИДА»
Аннотация:
ушбу мақолада қариндошлик ва яқинлик терминлари мажмуи
орқали ҳар бир тилнинг қариндошлик мантиқий-лисоний категорияси ва
хусусиятларининг ифода плани тахлил қилинган
Калит сўзлар:
атама, термин, қариндошлик терминлари, систем
хусусиятлар, мантиқий-лисоний категория.
Илмий маънодаги атамалар кишиларнинг касбий-меҳнат эҳтиёжларига
хизмат қилувчи илмий тушунчага эга бўлган сўзлардир. Атаманинг маъноси
умумистеъмолдаги сўзларнинг маъноларига нисбатан қатъий тушунчадир, яъни
тушунча ҳақида маълумот беради, тушунчани ифодалайди ва тушунчани
шакллантиришда иштирок этади. Термин лексик маъносининг соф тушунчаси
уни умумистеъмол сўзларига хос айрим синтагматик ва сўз ясовчи
хусусиятлардан маҳрум этади. Масалан, терминларда бундай боғланишлар
истисно қилинмаса-да, образли, хусусан, метафорик маънолар яратувчи
синтагматик боғланишларга эркин кириша олмайди. Одатда, атамалар субъектив
баҳо қўшимчаларини ўз ичига олмайди ҳамда экспрессивлик ва модаллик
маъносидаги ясама сўзлар ҳосил қилишда иштирок этмайди. Шу билан бир
қаторда, терминлар илмий нуқтаи назардан “адабий лексиканинг махсус
қатламини ташкил этади ва тор ихтисослик сўзлари терминларга эмас, балки
умумистеъмол сўзларига қарши қўйилади».
Таъкидлаш керакки, қариндошлик терминлари жонли халқ тилининг
махсус лексик қатламини ташкил қилади, улар илмий тушунчада терминларга
нисбатан бадиий шаклда эмас.
Туркий
тилларнинг
қариндошлик
терминларини
ўрганишда
И.Исмоиловнинг “Туркий тилларда қариндошлик терминлари” номли
монографияси муҳим рол ўйнайди. Тадқиқ уч қисмдан иборат: 1) қариндошлик
307
атамалари (она, ота, ўғил, қиз, ака//оға, ини, опа, сингил, қариндош, бува, амаки,
жиян, невара); 2) никоҳ муносабатлари орқали бўлувчи қариндошлик атамалари
(эр, хотин, куёв, келин, янга, почча, божа, овсин, болдиз, қайин, қуда, ўгай); 3)
уруғ-аймоқ ва яқинлик муносабатлари номлари (қариндош болалар, холавачча,
аммавачча, амакивачча, тоғавачча). Илгари сурилган фикрларни исботлаш учун
таҳлил жараёнида И.Исмоилов кўплаб туркий тиллардан, хусусан, ўзбек, уйғур,
қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ ва туркман тилларидан тегишли мисолларни
келтиради. Монографияда қайд этилишича: “Ўзбек ва уйғур тилларидаги
қариндошлик терминларининг ўрганилиши нолингвистик характерга эга”. Бу
нуқтаи назарни М.Ш.Саидова қўллаб-қувватлайди, у “қариндошлик
терминларини ўрганиш, аввало, этнографик характерга эга ҳисобланади”, деб
ёзади. Бу тезис олима томонидан ўзбек тилининг Наманган лаҳжалари
этимологияси ва қариндошлик терминларини шакллантириш ва ривожлантириш
йўлларини аниқлашга бағишланган “Наманган лаҳжаларининг қариндошлик
терминларини лексик-семантик таҳлил қилиш” номли диссертациясида ўз
ифодасини топган.
М.Ш.Саидованинг хулосаси қуйидагича: “Қариндошлик терминлари луғат
фондининг ажралмас қисми бўлиб, тил лексикасида муҳим ўринни эгаллайди”.
А.Ишаев мақоласида ўзбек тилининг 723 та қариндошлик терминларини
кўриб чиқилган. Бундай номларнинг кўп сонли миқдори ҳар бир инвариант
(қариндошлик атамаси) ўзбек тилининг алоҳида лаҳжаларига хос кўплаб лексик
ва фонетик вариантларга эга эканлиги билан изоҳланади. Таъкидлаш жоизки,
мақолада қариндошлик терминлари билан боғлиқ бўлмаган шева бирликлари
ҳам мавжуд. Масалан, ҳей: 1) хоразмча – эрнинг хотинга мурожаати; 2) хивача –
хотиннинг эрга мурожаати; ёки: хэйбойуунсэ (юқори Қашқадарё) – “тенгдош”,
“тенқур”; ҳэмкур (қарлуқ) – “тенгдош” ва ҳоказо.
Қайд этиш керакки, бу ишлар тадқиқот методига оид анъанавий характерга
эга. Қиёсий-тарихий метод ёрдамида ёзилган бу ишларда кўриб чиқилаётган
атамаларнинг ўзига хос систем хусусиятларига доир материаллар мавжуд эмас.
308
Ўзбек тили лексикасида қариндошлик терминлари сифатида нутқда
қўлланувчи алоҳида сўзлар ҳам бор. Бу сўзларнинг ўзига хослиги уларнинг
умумлашган қардошлик тушунчасига – «қариндош» маъносига эга эканлиги
билан характерланади. Қариндошлик даражаси хусусиятига кўра, уларни икки
гуруҳга ажратиш мумкин: 1) “яқин қариндошлик”, 2) “узоқ қариндошлик”.
Қариндошликнинг биринчи гуруҳига қуйидагилар киради: зот, уруғ. Иккинчи
гуруҳга
томир, тараф, яқин, негиз, арқоннинг бир учи
иборалашган бирикмалари
киради.
Бу лексема (ва фраземалар)ларнинг ўзига хос жиҳати шундаки, улар
унутилиш босқичида бўлган алоқаларга нисбатан ишлатилади. Бу сўзларни
объект-адресатга нисбатан ишлатиб, гапирувчи субъект-адресант унинг
суҳбатдоши-адресатнинг ота ёки она томондан қариндоши эканлигини
билмайди.
Мулоқотдаги кўпчилик қариндошлик терминлари мурожаат сифатида
ишлатилади ва суҳбатдош-адресатнинг сўзловчи-адресантга нисбатан қариндош
ёки қариндош эмаслигидан қатъи назар шу тартибда чақиради. «
Амаки, қаерга
бораяпсиз?».
Ўзбек тилидаги
сингил
сўзи мурожаатда 1-шахс-сон қўшимчасини
олади –
синглим:
«
Синглим, қаерда ўқийсан?».
Ўзбек тилида
ўғил, қиз, бола
ва
бошқа қариндошлик атамалари 1-шахсдаги эгалик қўшимчасини қабул қилади:
қизим, ўғлим, болам
ва ҳоказо.
Айрим ҚТ лексемалари, масалан,
болакай
(
бола+кай), қизалок (қиз-алок)
мурожаат функциясини бажариши мумкин. Улардан фойдаланиш ижтимоий
жиҳатдан чекланган, чунки бу фақат болаларга мурожаат қилиш шакли.
Катталарнинг бир-бирига
болакай, қизалоқ
сўзлари билан мурожаат қилиши
бетакаллуфлик ёки киноя бўёғини касб этади. Бу жиҳат
синглим
– эркак
кишининг қизларга синглим маъносидаги мурожаати,
қизим
– кекса одамнинг
ёш аёлга нисбатан мурожаати,
онаси
– эрнинг ўз хотинига мурожаати,
отаси –
дадаси
– хотиннинг эрига мурожаати,
бобоси
– бувининг ўз эрига, невараларига
нисбатан бобосига мурожаати,
бувиси
– бобонинг ўз хотинига, невараларга
нисбатан бувисига мурожаати ва ҳ.к. сўз-атамалари учун ҳам хос.
309
Инглиз тилида эрнинг хотинига, хотиннинг эрига мурожаат қилишнинг
бошқа
тизими
кузатилади.
Инглизлар
турли
бирикмалардан
кенг
фойдаланадилар, масалан: My honey, My sweet, My dear.
Бундан ташқари, инглиз тилида аёлнинг оилавий ҳолати жуда қатъий
фарқланади, турмуш қурмаган аёлга Miss деб мурожаат қилинса, турмуш қурган
аёлга Mistress деб мурожаат қилинади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, қариндошлик ва яқинлик терминлари
мажмуи орқали ҳар бир тилнинг қариндошлик мантиқий-лисоний категорияси ва
хусусиятларининг ифода плани шаклланади. Қариндошлик мантиқий-лисоний
категорияси ва хусусиятларининг қуйи тизимларидан бири “аёл жинсидаги
қариндошлик (яқинлик)” категориясидир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
