Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №14

Ключевые слова: 
нация, этничность, межнациональное согласие, политико-
правовое, 
социологическое, 
культурное, 
консенсусное, 
психологическое, 
миролюбивое, исследование, эволюция. 
 
Маълумки, 
Ўзбекистон 
полиэтник 
давлатлар 
қаторига 
киради. 
Мамлакатимизнинг 
кўпмиллатлилигига 
халқимизнинг 
очиқкўнгиллиги, 
самимийлиги, бошқаларга ёрдам беришга тайёрлиги ва меҳмондўстлиги муҳим 
омиллар бўлган. Мамлакатимизнинг Буюк Ипак йўлида жойлашганлиги унинг 
иқтисодий, маданий ва маънавий салоҳиятининг янада бойишида муҳим роль 
ўйнаган. 
Республика аҳолисининг миллий таркибида доимий равишда ўзгаришлар 
кузатилган. 1991 йилда республика аҳолиси таркибида ўзбеклар сонининг жами 
аҳоли сонига улуши - 72,8 фоиз, қорақалпоқлар - 2,1 фоиз, руслар – 7,7 фоиз, 
тожиклар – 4,8 фоиз, қозоқлар – 4,1 фоиз, татарлар – 2,0 фоиз, украинлар – 0,7 
фоизни ташкил этган бўлса, 2020 йилнинг 1 январь ҳолатига келиб ўзбеклар 
улуши – 83,8 фоиз, қорақалпоқлар - 2,2 фоиз, руслар – 2,3 фоизни, тожиклар – 
4,8 фоизни, қозоқлар – 2,5 фоизни, татарлар – 0,6 фоизни, украинлар – 0,2 фоизни 
ташкил этган[1]. Қиёслашдан кўриниб турибдики, мамлакат аҳолисининг титул 
ва туб жой халқлари таркиби сезиларли даражада ўсган бўлса, туб жой бўлмаган 

---

126 
халқлар (рус, украинлар, татарлар ва бошқа)нинг демографик нуфузи 
пасайганлиги кузатилди. 
Диссертация иши бўйича олиб борилган тадқиқот иши бўйича расмий 
маълумотлар таҳлили бўйича қуйидаги жадвалдаги кўрсаткичлар аниқланди.
1-
жадвал [2]

1990 
2000 
2019 
Жами 
20 221 897 
24 487 719 
34 255 538 
шу жумладан: 
 
ўзбек 
14 559 468 
19 101 870 
27 989 051 
тожик 
956 325 
1 183 725 
1 596 111 
рус 
1 632 501 
1 172 551 
731 457 
қозоқ 
830 257 
979 058 
808 704 
қорақалпоқ 
421 763 
525 974 
730 285 
қирғиз 
179 378 
218 861 
282 102 
татар 
443 873 
307 804 
190 088 
туркман 
123 711 
144 601 
198 797 
корейс 
183 667 
175 148 
175 421 
украин 
150 896 
106 756 
69 053 
озарбайжон 
45 576 
41 007 
40 926 
арман 
50 986 
44 521 
34 325 
белорус 
29 072 
23 613 
18 669 
яҳудий 
88 475 
13 057 
9 994 
молдаван 
5 951 
5 193 
4 633 
немис 
35 748 
8 218 
3 995 
грузин 
4 586 
3 968 
3 407 
литва 
1 550 
1 294 
1 073 
эстон 
807 
647 
533 
латиш 
895 
253 
212 
бошқа миллатлар 
476 412 
429 600 
366 702 
Гарчи туб жой миллатлар сони камайган бўлса-да, миллатлараро тотувлик 
даражаси кўтарилиб, ижтимоий тотувлик янада мустаҳкамланди. Бунга 
миллатлараро тотувликни таъминлашнинг кучли ҳуқуқий асослари яратилгани 
бўлди. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида мамлакатимизда 
истиқомат қилувчи ҳар бир фуқаронинг қонунлар олдидаги тенглиги белгилаб 
қўйилди. 
Ўзбекистон мустақилликка эришганининг дастлабки йилларида яъни
1992 йил 8 декабрь куни Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул 
қилинди, унинг бўлим ва бир неча моддаларида миллатлараро муносабатлар, 
диний бағрикенглик билан боғлиқ ҳуқуқий мустаҳкамланди. Бош 
қомусимизнинг 4, 8, 18, 21, 31, 57, 73, 74, 115 моддаларида ва қатор 
қонунларимизда турли миллатга мансуб аҳолининг маънавий-маданий жиҳатдан 
ривожланиши учун тенг шароит ва имкониятлар яратиш масаласи мустаҳкамлаб 
қўйилди. Шунингдек, бу борада қабул қилинган қонун ҳужжатлари доирасига

---

127 
Шунингдек, кўплаб қонунлар, Президент Фармон, Қарорлари, Вазирлар 
Маҳкамасининг қарорлари ва бошқа кўплаб меъёрий ҳужжатлар билан 
миллатлараро тотувлик муносабатларини шаклланиши ва ривожланиши учун 
етарлича асослар яратилди.
Бугунги кунда телевидение ва радиода 10 тилда (ўзбек, қорақалпоқ, рус, 
қозоқ, қирғиз, тожик, туркман, татар, уйғур, озарбайжон) кўрсатув ва 
эшиттиришлар олиб борилади[3]. Шунингдек, оммавий ахборот воситаларида 10 
тилда (ўзбек, қорақалпоқ, рус, қозоқ, қирғиз, корейс, тожик, туркман, украин, 
инглиз)газеталар, 8 тилда эса (ўзбек, қорақалпоқ, рус, инглиз, қозоқ, қирғиз, 
тожик, туркман) журналлар чоп этилмоқда.
Таълим жараёнлари 7 тилда: ўзбек, қорақалпоқ, рус, қозоқ, қирғиз, тожик, 
туркман тилларида олий ва ўрта махсус таълим муассасалари тожик, туркман 
амалга оширилмоқда.
Миллатлараро тотувлик, дўст-биродарликни халқимиз азалдан қадрият 
сифатида эъзозлаб келмоқда. Бунинг мисоли сифатида халқимиз тафаккурининг 
меваларидан бўлган ўзбек мақолларидан “Айрилганни айиқ ер, бўлинганни 
бўри”, “Барака кўпчиликда”, “Бир кўзлилар юртига борсанг, бир кўзингни юмиб 
тур”, “Бирлашганни куч енгмас”, “Меҳмон атойи худо”, “Беш қўлим баланд паст, 
бешови қанду асал”, “Сув бирлашса дарё бўлур, эл бирлашса миллат”ларини 
келтириш мумкин. 
Ўзбекистон каби полиэтник мамлакатда турли миллатлар манфаатларини 
уйғунлаштириш, улар орасида тотувликни таъминлаш ижтимоий барқарорлик ва 
тараққиётнинг ҳал қилувчи омилларидан бири ҳисобланади. Зеро, миллатнинг 
истиқболи бошқа халқлар ва мамлакатларнинг тараққиёти бутун жаҳонда юз 
бераётган турли воқеалар билан ҳам боғлиқдир. Халқимизнинг “Қўшнинг тинч – 
сен тинч” деган мақолида ана шу ҳақиқат назарда тутилган. Бутун дунёда, 
биринчи навбатда, қўшни мамлакатларда ёнма-ён яшаётган этнослар орасида 
тинчлик, осойишталик, барқарорлик, ҳамкорлик, ҳамжиҳатлик, тенг ҳуқуқли 
муносабат бўлмаса, улардан ҳеч бири ўзининг порлоқ истиқболини таъминлай 
олмайди. Зеро, республикани ҳақиқатан ҳам унинг миллий манфаатларидан 
келиб чиққан ҳолда, халқнинг азалий турмуш тарзи, анъаналари, урф-одатлари 
ва кўникмаларини, мавжуд беқиёс табиий бойликларни ҳар томонлама ҳисобга 
олиб, юксалтириш амалда мумкин бўлди. 
Ўзбекистонда ёшларини миллатлараро тотувликни ривожлантиришда икки 
муҳим йўналиш асосий ўрин тутади. Биринчиси, мамлакатимизда барча 
миллатлар вакилларининг ҳар томонлама ривожланиши учун кенг имкониятлар 
яратилганлиги. Иккинчиси, турли миллатлар ва элатлар вакилларини 
бирлаштирувчи, уларнинг умумий мақсадларини амалга оширувчи янги 
Ўзбекистонни барпо этишга қаратилган миллий ғоямизнинг мавжудлигидир.
Миллий ғоямизнинг тамойилларидан бири миллатлараро тотувлик муҳим 
ўрин тутади. Янги Ўзбекистон ғояси ўз мазмун-моҳиятида қуйидагиларни ифода 
этади: 
-
миллий ғоя нафақат ўзбек халқи, балки Ўзбекистондаги барча 
миллатларнинг якдил интилишларини намоён қилади; 
-
Ватан манфаати барча халқлар учун бош қадриятга айланади; 

---

128 
-
ҳар бир халқ ўз маънавияти негизида ривожланиши учун кенг имкониятлар 
яратади; 
-
янги Ўзбекистон миллий ғояси тотувлик шиори барча минтақа ва давлатлар 
миллий тараққиётида етакчи омил бўлиши тарғиб этилади.
Миллатлараро тотувликка эришиш ғояси илгари мустақил Ўзбекистон 
давлатини қуриш жараёнидаги энг катта ютуқлардан биридир. Миллий 
тотувликка миллий бағрикенгликка асосланиш ва халқаро тамойилларга таяниш 
орқали эришиш Ўзбекистонни халқаро нуфузини оширди. Кўпмиллатли 
ватанимизда ҳақиқий ватандошлик туйғусини шакллантиришга устувор аҳамият 
қаратилди.
“Ўзбекистон халқи” тушунчаси мамлакатимизда яшаб, ягона мақсад йўлида 
меҳнат қилаётган турли миллат ва элатларга мансуб кишилар ўртасидаги ўзаро 
ҳурмат, дўстлик ва ҳамжиҳатлик учун маънавий асос бўлди. Шунингдек, 
Конституциямизда “Ўзбекистон Республикаси ўз ҳудудида истиқомат қилувчи 
барча миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналарини ҳурмат 
қилинишини таъминлайди, уларнинг ривожланиши учун шароит яратади”[4], 
деб таъкидланган.
Миллатлараро тотувлик тамойилига зид бўлган ёндашув миллатчилик ва 
шовинизм ҳисобланади. Манфур фашизм ғояси XX асрда инсоният бошига катта 
кулфат, офат-балолар ёғдирди. Айнан ана шу хавфдан сақланиш учун миллатлараро 
тотувлик ғоясига таяниб, Ватан равнақи, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлигидек 
олижаноб мақсадларда барқарор туриш лозим.
Бу эса ҳар бир ўзбекистонликни миллатлараро тотувлик, дўстлик 
қоидаларига содиқ бўлишини талаб этади.
Миллатлараро тотувлик жамият ҳаётининг ижтимоий, иқтисодий, 
сиёсий, маънавий, маданий соҳаларини ривожлантириш миллатлараро 
муносабатларни 
такомиллаштириш 
ва 
миллатлараро 
алоқа 
маданиятини собитқадамлик билан шакллантиришни тақазо этади.
Миллатлараро 
ижтимоийлашувнинг 
халқлар 
ўртасидаги 
ўзаро 
муносабатларни яхшилашга, ҳар бир халқда ўзини шу мамлакатнинг тўла 
ҳуқуқли фуқароси бўлишига, унинг ваколатли ва масъулиятли субъекти деб 
ҳис қилишига имкон беради.[5] 
Миллатлараро ижтимоийлашувнинг моҳияти – бу одамлараро 
муносабатнинг ўзига хос турда намоён бўлишидир. Турли миллатлар 
ўртасида ижобий муносабатнинг шаклланишига кишилар ва миллий 
гуруҳлар ўртасидаги ўзбек миллати табиатига хос бўлган бағрикенглик, 
меҳмондўстлик, кўмакка шайлик муҳитининг мавжудлиги катта таъсир 
кўрсатади. Миллий муносабатларда турли даражадаги тушунмовчилик-лар, 
ҳар хил зиддиятлар, муаммовий ҳолатларнинг келиб чиқиши табиийдир. 
Таъкидлаш жоизки, барча муаммолар фақат конструктив мулоқот йўли 
билан ечилиши мақсадга мувофиқ.
Миллатлараро 
ижтимоийлашув 
миллатлараро 
муносабатларда 
дунёқараш тил, урф-одатлар инсонпарварлик ва ижтимоий адолат 
тамойилларига таянади. Жамиятнинг тараққийпарварлиги, халқпарварлиги 

---

129 
ва инсонпарварлиги ундаги асосий мезон 
– унинг нечоғли 
ижтимоийлашганлиги билан белгиланади.
Турли халқ вакилларининг ижтимоийлашуви даражаси қанчалик 
юқори бўлса, бундай жамиятда зиддият ва муаммолар шунча кам бўлади. 
Муайян жамиятда бир хил тарбия, бир хил таълим ва сиёсат олиб борилса, 
ўша жойда ўзаро яқин фикр юритиш ҳолати юзага келади. Зеро, тинчлик, 
тотувлик инсоният, миллатлар, ирқларнинг бирлигини онг-тафаккурда ҳис 
қилиш ва унинг бирлиги кучини англаш маҳсулидир. 
Ўзаро яқин тафаккур юритиш ҳозирги кунда афсуски, жаҳон миқёсида 
бир текис амал қилмоқда, дейиш нотўғри. Дунё мамлакатларида 
ривожланиб бораётган интеграциялашув жараёни ҳам стандарт тафакку р 
тарзи шаклланиши учун қулай замин яратади.
Миллатлараро тотувликнинг ижтимоий асоси сифатида, бир 
миллатнинг бошқа халқлар, элатлар манфаатларини рўёбга чиқаришга 
ҳамжиҳатлик алоқаларини мустаҳкамлашга қўшган ҳиссаси ва ўзаро 
маънавий якдиллик руҳини юксалтиришда намоён бўлади. Ўзаро қўллов 
муҳитидаги ҳамкорлик, миллатлараро консенсусни юзага келтиришда 
катта рол ўйнайди. 
Миллатлараро тотувлик омили уч таркибий асосга таянади: