996
ФИО авторов:
Boymatov Said Boboqulovich
Chirchiq Davlat pedagogika instituti talabasi
Rejabov Muxriddin Yuldosh o’g’li
Chirchiq Davlat pedagogika instituti talabasi
Vapayev Utkir Alisher o’g’li
Chirchiq Davlat pedagogika instituti talabasi
Ergashev Xasan Bobomurodovich
Chirchiq Davlat pedagogika instituti talabasi
Название публикации:
«TABIIY GEOGRAFIYA»
Annotatsiya:
Geografik xaritalarning ilk namunalari ham ular tomonidan yaratilgan.
Ilmfan, maʼrifat va madaniyat, shuningdek, Osiyoda, yaʼni gʻarbda Oʻrta dengiz
boʻylaridan, sharqda Xitoy chegarasigacha, shim.da Orol dengizi kengliklaridan
jan.da Arabiston dengizi qirgʻoklarigacha boʻlgan hududlarni oʻz ichiga olgan Sharq
olamida rivojlana boshladi.
KALIT SO’ZLAR:
Tabiiy geografiya, umumiy tabiiy geografiya, tarixi, nazariy
asoslari, geografik qobiq, aylanma harakatlar, zonallik va azonallik, va boshqalar.
KIRISH
Tabiiy geografiya
- Yerning geografik kobigʻi tabiiy tarkibi va uning strukturaviy
kismlari: barcha darajadagi tabiiy hududiy majmualarini (shuningdek, suv havzalarini
ham) oʻrganuvchi fan; tabiatshunoslik fanlarining muhim tarmoklaridan biri. Tabiiy
geografik majmualarnkng makon va zamonda obʼyektiv mavjudligini eʼtirof etish T.g
.ni eng muhim metodologik tamoyillaridan biri. Geografik
qobiqning murakkab
tuzilishi va xususiyatlari uni har tomonlama tadHiq qilishni, yaʼni bir butun hamda
alohida komponentlar boʻyicha ham va undagi kattakichik tabiiy geografik majmualar
boʻyicha ham tadqiq qilishni taqozo etadi. Bu, oʻz navbatida, T.g .ning tarmoqlanishiga
olib keladi. Hozirgi kunda T.g .ning quyidagi asosiy tarmoklari mavjud: umumiy yer
bilimi, regional geografiya, landshaftshunoslik, paleogeografiya,
xususiy geografiya
(iqlimshunoslik, geomorfologiya, biogeografiya va h.k.).
Tarixi.
Dastlabki geografik
997
tasavvurlar yunon olimlari Fales (mil. av. 625—547 yillar), Anaksimandr (mil. av.
610—347 yillar), Miletlik Gekatey (mil. av. 546—480 yillar), Gerodot (mil. av. 486—
425 yillar), Platon (mil. av. 427—347 yillar), Aristotel (mil. av. 384—322 yillar)ning
tabiat falsafasi yoki tarixga oid asarlarida uchraydi. "Geografiya" nomli birinchi ilmiy
asar Eratosfen (276—194 yillar) tomonidan yaratilgan. Bu asar oʻz davrigacha
toʻplangan geografik maʼlumotlarni tartib bilan taxlil qilishning eng dastlabki
namunasi boʻlgan. Yunon olimlarining asarlarida hozirgi vaqtda ham mavjud boʻlgan
matematik geogr., mamlakatshunoslik, rayonlashtirish va tasviriy geogr. kabi
yoʻnalishlarga asos solingan edi. Bu davrda, ayniqsa, 9— 11-asrlarda fan va madaniyat
tez surʼatlarda rivojlandi, yuzlab ilmfan namoyandalari, olimlar yetishib chikdi.
Ulardan Movarounnahr va Xuroson olimlari yetakchi oʻrinlarni egallagan. Oʻsha
davrda yashab, ijod qilgan va jahon fanida oʻchmas iz qoldirgan Muhammad ibn Muso
alXorazmiy, Ahmad alFargʻoniy, Jayhoniy, Abu Zayd va Abu Maʼshar Jaʼfarlar, Abu
Rayhon Beruniy, Mahmud Koshgʻariy kabilar shunday olimlardan. Ular Yer meridiani
uzunligini
aniklash, joylarning geografik koordinatalari jadvallarini tuzish, geofafik
xaritalar tuzish, ayrim geografik hodisa va jarayonlarning sabablarini izohlash, turli
mamlakatlar tabiatini tasvirlab yozish ishlarini davom ettirdilar. Koʻpgina tarixiy
geografik va astronomikgeofizik asarlar yoziddi. Oʻrta asrlardagi Sharq olimlarining
geografik merosi I.Yu.Krachkovskip, gʻ.Hasanovl&r tomonidan taxlil qilingan. T.g
.ning rivojlanishi tarixida 15—16-asrlarda Yevropadagi Uygonish davri bilan bogʻliq
boʻlgan Buyuk geografik kashfiyotlar muhim ahamiyatga ega boʻldi. Oʻsha
vaqtda
yangi yerlarning yevropaliklar uchun maʼpum boʻlishi tabiatshunoslikning , shu
jumladan, T.g .ning taraqkiyoti uchun ham turtki boʻldi. Insonlarning geografik
tasavvur doirasi ancha kengaydi. Oʻsha davrda Movarounnahrda Hofizi Abroʻ,
Gʻiyosiddin Naqqosh,Abdurazzoq Samarqandiy, Mirzo Ulugʻbek, Bobur, Muhammad
Haydar Mirzo kabilar oʻz asarlari bilan tasviriy geografiyaning rivojiga munosib hissa
qoʻshdilar. T.g .ning tarixidagi yana bir muhim bosqich 19-asrning 1yarmidan 20-
asrning 60y.larigacha davom etib, yangi ilmiy T.g .ning shakllanishi bilan tavsiflanadi.
Bu davrning boshlanishi nemis tabiatshunosi A. Gumboldt asarlariga borib taqaladi.
Uning buyuk xizmati tabiat komponentlari orasidagi oʻzaro aloqadorlikning taxlili
998
geogr. fani uchun qanday ahamiyatga ega ekanligini ochib berishda edi. T.g .dagi bu
gʻoya keyinchalik V. Dokuchayev, L.S.Berg , A. Grigoryev, SV.Kalesnik va boshqa
tomonidan rivojlantirildi. Natijada Yerning geografik qobigʻi, tabiiy geografik
kompleks va landshaft haqidagi taʼlimotlar yuzaga keldi. Bir qancha tabiiy geografik
qonuniyatlar aniqlandi, yangi
izlanish metodlari yaratildi, ilmiy ekspeditsiyalar
uyushtirildi. Joylarning tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklarini oʻrganish ishlari
jadallashdi. Sharqiy Yevropa tekisligi, Kavkaz, Oʻrta Osiyo, Sibir va Uzok, Sharq
regionlarining tabiati va tabiiy resurslari haqida yirik ilmiy asarlar yuzaga keldi. Shular
qatorida Oʻrta Osiyoda izlanishlar olib borgan tabiatshunos olimlar N.A.Dimo, R.I.
Abolin,
D.
N.
Kashkarov,
Ye.P.Korovin,
KZ.Zokirov,
I.A.Raykova,
N.L.Korjenevskiy, V.M.Chetirkinlarning ishlari ahamiyatli boʻldi. 20-asrning
oʻrtalaridan boshlab T.g . tadqiqotlarining , geografik muassasa va ilmiy markazlarning
koʻlami yanada ortdi.
Geograflar soni ham oshdi, yangiyangi ilmiy yoʻnalishlar
shakllandi. Jumladan, geofizika, geokimyo, ekologik yoʻnalishlar rivojlandi. Yangi
ilmiy tushunchalar (geografik fazo, Yerning landshaft qobigʻi, landshaftlar
morfologiyasi, antropogen landshaft va h.k.) hamda geografik krnuniyatlar (landshaft
qobigʻining mozaikligi,
diskretligi, geografik zonallikning davriylik qonuniyatlari,
qutbiy asimmetriya) vujudga keldi. 7abiiy geografik rayonlashtirish ishlari yangi
bosqichga koʻtarildi. Uning nazariy asoslari, metodlari takomillashdi. T.g . konstruktiv
bosqichga oʻtdi. Tabiiy komponentlarni amaliy maqsadlarda baholash, ularning
taraqqiyot yoʻnalishlarini aniklab, kelajakdagi oʻzgarishlarini bashoratlash tamoyillari
va metodlari ishlab chiqildi. Oʻzbekistonlik geograf olimlarning davrasi ancha
kengaydi. Tanikli olimlar L.S.Babushkin, O.Yu.Poslavskaya, N.A.Kogay, M. Qoriyev,
N.D.Dolimov, H. Hasanovlar qatoriga P.Baratov, M.Mamatqulov, P.Gʻulomov,
A.Saidov, Yu.Sultonov, L.Alibekov, A.Abdulqosimov, A.Rafiqov, Sh. Zokirov,
Sh.Ergashev, I.Hasanov, I.Abdugʻaniyev, I.Nazarov kabi olimlar kelib qoʻshildi. Ular
Oʻzbekiston va uning ayrim hududlarining tabiiy va antropogen landshaftlarini tadqiq
qildilar, tabiiy
geografik rayonlashtirish, tabiiy geografik baholash, tabiiy geografik
majmualarning rivojlanish yoʻnalishlarini aniklash va bashoratlash ishlarida samarali
mehnat qidsilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
