Microsoft Word Aliyev shahzod docx

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIMVAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIYFANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA‘LIM YO‘NALISHI 3
ALIYEV SHAHZOD
JAHON GEOGRAFIYASI
asosiy qonuniyatlari
Topshirdi:
_________________________________________
Qabul qildi:_______________________________________________________
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIMVAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIYFANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA‘LIM YO‘NALISHI 3-KURS G119-GURUH TALABASI
ALIYEV SHAHZODNING
JAHON GEOGRAFIYASI
FANIDAN
«
Geografik qobiqning 
qonuniyatlari
» 
MAVZUSIDA YOZGAN
_________________________________________
_______________________________________________________
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIMVAZIRLIGI 
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI TABIIYFANLAR FAKULTETI 
GURUH TALABASI 
NING
Geografik qobiqning 
KURS ISHI
____________________________________________
_______________________________________________________ 

---

REJA: 
KIRISH 
I.BOB.GEOGRAFIK QOBIQ HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. 
1.1.
GEOGRAFIK QOBIQNING CHEGARALARI VA XUSUSIYATLARI. 
1.2
.
GEOGRAFIK QOBIQNING TUZILISHI VA TARKIBIY QISMLARI.
II.BOB.GEOGRAFIK QOBIQNING ASOSIY QONUNIYATLARI. 
2.1
.
GEOGRAFIK QOBIQDA BIR-BUTUNLIK QONUNIYATI. 
2.2
.GEOGRAFIK QOBIQDA MODDA VA ENERGIYANING AYLANMA 
HARAKATI. 
2.3
.
GEOGRAFIK QOBIQDA ZONAL VA AZONAL QONUNIYATLAR
. 
2.4
.GEOGRAFIK QOBIQDA RITMIKLIK QONUNIYATI. 
XULOSA 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

---

KIRISH 
Geografik qobiq, landshaft qobigʻi, epigeosfera yerning litosfera, gidrosfera, 
atmosfera va biosferalar oʻzaro tutashadigan va bir-biriga taʼsir etadigan qobigʻi. 
Geografik qobiqning tarkibi va tuzilishi juda murakkab. Uning yuqorigi va pastki 
chegaralari ham shartlidir.
Atmosferada Geografik qobiqning. Strosfera bo`ylab oʻtadi deb 
hisoblaydilar, chunki Yer yuzasining atmosfera jarayonlariga boʻlgan issiqlik 
taʼsiri shu chegaragacha davom etib, litosferada esa gipergenez oblasti quyi 
qismigacha boradi. Geografik qobiqlari. butun gidrosferani, yer poʻstining yuqori 
qavatini va atmosferaning quyi qismi (25–30 km qalinlikdagi qatlam)ni Oʻz ichiga 
oladi. Geografik. qobiqning eng qalin qismi 40 km
2
ga yaqin. 
Geografik qobiqning yerdagi boshqa qobiqlardan farqi. Geografik qobiqning. 
Yerdagi va kosmosdagi jarayonlar taʼsirida shakllanadi; litosfera, atmosfera 
tutashib, oʻzaro taʼsir etib turadi turli xil erkin energiyalarga nihoyatda boy, unda 
moddalarning barcha agregat holati uchraydi. Quyoshdan keladigan issiqlik 
toʻplanadi, insoniyat jamiyati mavjud.Yerpoʻstini tashkil etadigan tog jinslari 
relyef bilan birga, havo massalari, suv, tuproq qatlami va biotsenozlar, qutbiy 
kengliklarda va baland togʻlik joylarda toʻplangan muzliklar Geografik. qobiqning 
asosiy moddiy komponentlaridir. Gravitatsion energiya, sayyoraning ichki 
issiqligi, Quyoshning nur energiyasi va kosmik nurlar energiyasi esa asosiy 
energetik komponentlaridir.Geografiq qobiqning quyidagi muhim xususiyatlarga 
ega: 1) tarkibiy qismlari oʻrtasida betoʻxtov modda va energiya almashinishi 
tufayli Geografik qobiq. yaxlit bir butunni tashkil etadi; 2) moddalar (ular bilan 
bogʻliq holda energiya) aylanma harakat qilib turadi. Tabiatda moddalarning 
aylanib yurishi turlicha: ulardan baʼzilari mexanik harakatlardir (atmosfera 
sirkulyatsiyasi, dengiz oqimlari), boshqalarida moddaning agregat holati oʻzgaradi, 
uchinchilarida uning kimyoviy tarkibi ham oʻzgaradi (biologik aylanma harakat); 
3)ritmiklik, yaʼni jarayon va hodisalarning vaqt oʻtishi bilan takrorlanishi. Bu, 
asosan, astronomik va geologik sabablarga bogʻliq. Sutkalik (kun va tunning 

---

almashinishi), yillik (yil fasllarining oʻzgarishi), asr ichida (mas, har 25—50-yilda) 
iqdim, muzlik, koʻl sathi, daryolardagi suv miqdori va b.ning takroriy oʻzgarib 
turishi, asrdan koʻp (masalan, har 1800—1900-yillarda va salqin sernam iqlimli 
davrning quruq va issiq iqlimli davr bilan almashib turishi), geologik ritmlar 
(kaledon, gersin, alp togʻ hosil boʻlish bosqichlaridan har birining 200—240 mln. 
yil davom etishi) va h. k. ritmlar farq qilinadi; 4) ekzogen va endogen kuchlarning 
oʻzaro taʼsiri ostida Geografik. qobiqning yaxlit sistema sifatida betuxtov 
rivojlanishi; 5)Yerning shakli va Quyosh energiyasining Yer yuzasida 
taqsimlanishidan kelib chiqadigan zonallik hamda regionallik xususiyati.Geografik 
qobiqni tabiiy geografiya oʻrganadi. Geografik qobiq. gʻoyasiga dastlab P. I. 
Brounov (1910) va R. I. Abolin (1914) yondashdi. Geografik qobiq. terminini A. 
A. Grigoryev (1932-yildan) asosladi.Bu kurs ishida biz Geografik qobiqning 
asosiy qonuniyatari haqida gaplashamiz.Ya’ni birinchi navbatda geografik qobiq 
haqida tushunchaga ega bo’lamiz.Undan so’ng uning asosiy qonuniyatlari haqida 
so’z yuritamiz. 

---

I.BOB.GEOGRAFIK QOBIQ HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA. 
1.1.
GEOGRAFIK QOBIQNING CHEGARALARI VA XUXSUSIYATLARI
. 
Yer qobiqlari toʻrtta. Atmosfera gazsimon havo qatlami Yerni qoplab olgan va uni 
himoya qiladi. Atmosferadagi harakatlar va jarayonlar biz ob-havo va iqlim 
sifatida biladigan oʻzgaruvchan sharoitlarni yaratadi. Yerning relyef shakllari, togʻ 
jinslari, tuproq va minerallar litosferani, okeanlar, koʻllar, daryolar va muzliklar 
esa gidrosferani tashkil etadi. Yer sayyorasining toʻrtinchi yirik qobiqlaridan biri 
biosfera hisoblanadi. Biosfera barcha tirik mavjudodlardan: odamlar, oʻsimlik va 
hayvonlardan iborat. Tabiatning toʻrtta asosiy qobiqlari oʻzaro aloqadorlikda Yerda 
hayot uchun zaruriy sharoitni yaratadi va saqlab turadi.
Geografik qobiq haqidagi taʼlimot XX asrda A.A. Grigoryev tomonidan 
ishlab chiqildi. Geografik qobiq deb, atmosferaning quyi qismi, litosferaning 
yuqori qismi, gidrosfera va biosferaning bir-biriga oʻzarotaʼsir etib, oʻzaro bir-
biriga kirishib va tutashib turadigan Yerning qismiga aytiladi. Geografik qobiqqa 
gidrosfera va biosferatoʻliq kiradi, atmosferada ozon qatlamigacha boʻlgan 
joylarni, litosferada esa gipergenez (grekcha hiper - tepada, genesis - kelib chiqish 
Yer yuzasiga yaqin joylashgan litosferaning bir qismi) zonasini oʻz ichiga oladi. 
Geografik qobiq uncha qalin emas. Uning eng katta qalinligi 40 km. atrofida (Yer 
yuzidan yuqoriga va pastga 15-20 km.gachoʻzilgan). Geografiik qobiqda juda 
koʻp va xilma-xil voqea va jarayonlar sodir boʻlib turadi, ularning asosiy sababi, 
ushbu qobiqda Yerning ichki va Koinot omillarining birgalikda, ayni bir paytda, 
hamda juda qarama-qarshi taʼsiri ostida vujudga keladi va rivojlanadi. Yer 
qobigʻida mazkur ikki guruh kuchlari Yer yuzida toʻqnashib va Yer yuzasining 
oʻziga xos sharoitlari va xususiyatlari bilan qoʻshilib, unda sayyoramizning boshqa 
hech qanday qismida butunlay oʻxshamaydiganoʻziga xos tabiiy tizimni vujudga 
keltirgan. Faqat tabiiy va tabiiy-antrorogen tizim boʻlgan geografik qobiq 
doirasidagina hayot mavjud, hayvonlar va oʻsimliklar yashaydi, tuproq qoplami 
hosil boʻladi. Togʻ jinslari va turli relyef shakllari vujudga keladi quyoshdan 
kelgan issiqlik shu yerda toʻplanadi va mazkur qobiqdagina suv uch holatda: bugʻ, 

---

suyuq va qattiq holatda boʻladi va nihoyat kishilik jamiyati faqat shu qobiqda 
paydo boʻlib yashamoqda va rivojlanmoqda.Geografik qobiq tushunchasidan 
tashqari landshaft qobigʻi (Yu. K. Yefremov) va epigeosfera (A.G.Isachenko) 
tushunchalari ham ishlatiladi. Ammo hozirgi paytda geografik qobiq tushunchasi 
keng tarqalgan.Geografik qobiq tushunchasining keng tarqalganligiga qaramasdan, 
hozirgi paytda olimlar orasida mazkur tushunchani almashtirishga harakat 
qilayotganlari ham uchrab turibdi. A.A.Grigoryev va qator olimlar geografik qobiq 
va georafik muhit qamrovi bitta, ular bitta tushunchadir degan gʻoyni ilgari 
surishadi, Ularning fikricha mazkur ikki tushuncha bir-birini toʻldiradi va bir xil 
tabiiy hodisani turli tomondan tavsiflaydi. Ammo XIX asrning 70 yillarida fransuz 
olimi Eliza Reklyu tomonidan tavsiya etilgan geografik muhit tushunchasi tabiiy 
kategoriya emas, koʻproq ijtimoiy tarixiy kategoriyadir. Geograk muhitning 
chegarasi jamiyatining rivojlanishi bilan kengayib boradi. Hozirgi paytda esa inson 
faoliyati geografik qobiq chegarasidan chiqib ketdi. Demak, geografik muhit 
kengayib uning chegarasi geografik qobiq chegarasi bilan muvofiq boʻlib 
qolmoqda. U.K.Yefremov geografik qobiqni landshaft qobigʻi deb atash lozim 
degan fikrni bildiradi, Ammo landshaftlar geografik qobiqda juda yupqa qatlamni 
tashkil qiladi. Shuning uchun landshaft qobigʻi tushunchasini geografik qobiq 
tushunchasiga qarama-qarshi qoʻyishnotoʻgʻri hisoblanadi, chunki landshaftlar 
geografik qobiqning bir qismdir. Shuning uchun landshaft qobigʻi tushunchasini 
alohida va oʻz
oʻrnida qoʻllangani maʼqul. A.G.Isachenko geografik qobiq bu 
yerning tashqi, tepadagi qobigʻi boʻlgani uchun uni epigeosfera (grekcha hyper 
yuqori) deb atashni tavsiya etadi, Ammo yuqorida aytganimizdek, Yer qobiqlari 
ularning joylanishiga qarabgina emas, balki moddalarning xossalariga ham qarab 
ajratilishi hamda Yerning tashqi qobigʻinigeografik qobiq emas atmosfera va 
magnitosfera tashkil etishini xisobga olsak epigeosfera atamasi geografik qobiq 
tushunchasiga mos kelmasligi maʼlumboʻladi. I.V.Zabelin esa geografik qobiqda 
hayotning vujudga kelishi va rivojlanishi sodir boʻlganligi uchun geografik qobiq 
tushunchasini biogenosfera tushunchasi bilan almashtirishni tavsiya qilgan. 
“Biogenosfera” tushunchasi fanda keng tarqalgan “Biosfera” tushunchasiga juda 

---

uaqin. Agar mazkur tushuncha qabul qilinadigan boʻlsa, “Biosfera” tushunchasi 
murakkablashib va chalkashib ketadi. Bundan tashqari geografik qobiq 
tushunchasini almashtirishga hojat ham. asos ham yoʻq.
Geografik qobiq tushunchasini paydo boʻlganligiga ancha vaqt 
boʻlganboʻlsada, ammo uning aniq chegaralari haqida hamon bir fikr yoʻq. 
Geografik qobiqning yuqorigi va pastki chegaralari haqida olimlar orasida turlicha 
fikrlar mavjud. A.A.Grigoryev geografik qobiqning yuqori chegarasini 20-25 km, 
yuqorida joylashgan ozon qatlamidan oʻtkazadi. Ozon qatlami Quyoshdan 
kelayotgan zararli nurlarni ushlab qoladi, undan pastda atmosferani quruqlik va 
okeanlar bilan oʻzarotaʼsirida havo harakatlari kuzatiladi. Ozon qatlamidan 
yuqorida esa bunday harakatlar kuzatilmaydi. A.A.Grigoryev fikricha geografik 
qobiqning quyi chegarasi Moxorovichich chizigʻidan sal pastroqdanoʻtadi. 
Yopishqoqligi yuqori boʻlgan Yer poʻsti ostidagi qatlam bilan Yer 
poʻstinioʻzarotaʼsiri Yer yuzasi relyefini shakllanishida muhim ahamiyatga ega. 
Quruqlikda geografik qobiqning quyi chegarasi 30-40 km (Yer yuzasidan) 
chuqurlikdan oʻtadi, okeanlar tubida esa 5-8 km chuqurlikdan oʻtadi.
S. V. Kalesnik geografik qobiqni juda tor maʼnoda tushunadi. U geografik 
qobiqni yuqori chegarasini 20-25 km, balandlikdan quyi chegarasini esa qalinligi 
500-800 m, boʻlgan gepergenez zonasining quyi qismidan oʻtkazgan. Mazkur 
zonada huqurdagi mineral moddalar tashqi ekzogen kuchlar taʼsiridaoʻzgaradi. 
A.G.Isaschenkogeografik qobiqqa troposferani. gidrosferani va litosferaning 5-6 
km. chuqurlikkacha boʻlgan yuqori qismini kiritadi (mazkur chuqurlikda choʻkindi 
jinslar oʻz xususiyatlarini saqlab qoladi), I.M.Zabelin ham geografik qobiqni xuddi 
shunday chegarada ajratishni maʼqullaydi, ammo geografik qobiqning quyi 
chegarasini hayot va suv tarqalgan chuqurlikdan utkazishni taklif qiladi. 2. 
Geografik qobiqning oʻziga xos xususyatlari, tarkibiy qismlari Geografik qobiq 
murakkab tizim boʻlib, juda uzoq vaqt davomida shakllanib hozirgi holatini olgan. 
Uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1.Geografik qobiq moddiy 
tarkibning va tuzilishining oʻzigahosiligi va xilma-xilligi. Geografik qobiqda 

---

moddalar uch agregat holatda uchraydi (qattiq, suyuq, gaz). Ularning fizik 
xossalari (zichlik, issiqlik oʻtkazuvchanligi. issiqlik sigʻimi, yopishqoqlik, 
darzlanganlik darajasi, Quyosh nurlarini qaytarish xossasi va h,k) juda katta 
oraliqlarda oʻzgaradi. Moddalarning ximik xossalari turlicha. Bundan tashqari 
geografik qobiqda moddalar tuzilishiga koʻranoorganik, organik va aralash turlarga 
boʻlinadi. Moddalarning har bir ajratilgan turi oʻz navbatida yana yuzlab va 
minglab xillarga boʻlinib ketadi. Tirik organizimlarning tulari esa 1,5 mln. dan
2 mln. gacha yetadi. 2.Geografik qobiqqa kelayotgan issiqlikning va uning 
oʻzgarishining nihoyatda xilma-xilligi. Geografik qobiqqa issiqlik koinotdan va 
Yerning ichki qismidan keladi. Ular nihoyatda xilma-xildir. Ularning oʻzgarishi 
ham turlicha. Issiqlik oʻzgarishining turlari ichida uni organik modda sifatida 
toʻplanishi katta ahamiyatga ega. Quyoshdan kelayotgan issiqlik yogʻoch, koʻmir, 
neft, torf, yonuvchi slanes kabi organik moddalarga aylanadi. Ular yoqilganda 
Quyosh issiqligi yana qaytib chiqadi. 3.Yerning sharsimonligi Yer yuzasida 
issiqlikni notekis taqsimlanishiga sabab boʻladi, bu esa geografik qobiqda 
muvozanatsizlikni keltirib chiqaradi. Mazkur muvozanatsizlikni kelib chiqishiga 
Yer yuzasida quruqlik va suvlikni, muzliklar, qor qoplamini, relyefni, murakkab 
taqsimlanishi ham keltirib chiqaradi. Geografik qobiqdagi muvozanatsizlik turli xil 
harakatlarning kelib chiqishiga sabab boʻladi. Bunday harakatlarga issiqlik oqimi, 
havo harakatlari. suv oqimlari, tuproq eritmalari, ximik elementlar migratsiyasi, 
kimyoviy reaksiyalar va h.k. kiradi. Modda va issiqlikning harakati geografik 
qobiqning hamma qismlarini bir-biri bilan bogʻlaydi va uni bir butunligi va 
yaxlitligini taʼminlaudi. 4. Geografik qobiqning moddiy tizim sifatida rivojlanishi 
davomida uning tuzilishi murakkablasha borgan, undagi moddalarning turlari va 
issiqlik gradiyentlari orta borgan. Geografik qobiq rivojlanishining maʼlum bir 
bosqichida unda hayot vujudga kelgan, Hayot bu moddiy jism harakatining eng 
yuqori shaklidir. Hayotning vujudga kelishi – bu geografik qobiq rivojlanishining 
qonuniy natijasidir. Tirik mavjudodlarning faoliyati esa Yer yuzasi tabiatini sifat 
jihatdan oʻzgarishiga olib keldi. 5.Geografik qobiqning shakllanishi va 
rivojlanishida fazoviy omillarning ahamiyati ham ulkandir. Fazoviy omillarga 

---

quyidagilar kiradi: Yerning ogʻirligi, Yerdan Quyoshgacha boʻlgan masofa, 
Yerning oʻzoʻqi va Quyosh atrofida aulanish tezligi, magnitosferaning mavjudligi. 
Magnitosferaning mavjudligi Yer uchun qulay termodinamik sharoitni keltirib 
chiqaradi. Faqat Yerdagina juda murakkab moddiy tizimning vujudga kelishi 
uchun qulay sharoit vujudga kelgan. 6. Geografik qobiq mustaqil rivojlanish 
qobiliyatiga ega. Atmosferaning, okeanning, muzliklarning tarkibi va ogʻirligi, Yer 
yuzasida quruqlik va suvlikning taqsimlanishi, turli xil relyef shakllarining 
joylanishi va qiyofasi juda katta ahamiyatga ega. Chunki ular mustaqil 
oʻlchamlarga ega. Yer yuzasi qanday tabiiy ofatlar natijasida tabiat 
oʻzgarmasinmaʼlum vaqt oʻtishi bilan asta-sekin qayta tiklanadi. Masalan, 
toʻrtlamchi davrdagi muz bosish davrlarida Shimoliy Amerika va Yevrosiyoning 
shimoliy hududlarida tabiat komplekslari tamoman nobud boʻlgan. Ammo muz 
qaytgandan keyin mazkur joylardagi oʻrmon, oʻrmon-tundra va tundra landshaftlari 
qaytadan tiklangan. 
1-Rasm 
Geografik qobiqlarning bir-biri bilan aloqasi. 

---

1.2.
GEOGRAFIK QOBIQNING TUZILISHI VA TARKIBIY QISMLARI.
Yerning havo qobigʻi (asosan troposfera), Yer poʻsti, suv qobigʻi (okean va 
quruqlik suvlari) va hayot qobigʻi (oʻsimlik va hayvonlar) geografik qobiqning 
tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ulardagi moddalar esa komponentlarni hosil qiladi. 
Geografik qobiqda bir nechta tuzilish darajalari ajratiladi: geotarkibli, geosferali va 
geotizimli.
Geotarkibli 
yoki eng oddiy tuzilish darajasi. Geotarkiblar bu yer yuzasidagi 
nisbatan bir xil xususiyatga ega boʻlgan moddiy hosilalar birlashmasidir. Asosiy va 
ikkinchi darajali geotarkiblar ajratiladi. Asosiy geotarkiblarga togʻ jinslari, havo, 
suv, oʻsimlik va hayvonlar kiradi. Ikkinchi darajali geotarkiblarga esa tuproq, muz, 
muzloq gruntlar kiradi. Geotarkiblar hosil boʻlishi, kimyoviy tarkibi va fizik 
xossalariga qarab bir-biridan keskin farq qiladi, Geografik qobiqda ilgari 
aytganimizdek, notirik, tirik va aralash moddalar ajratiladi. Aralash (tirik va notirik 
moddalar birlashmasi) moddalarga tuproq, muz va mtuzloqgrunt kiradi. Notirik 
(noorganik) moddalarga asosan togʻ jinslari kiradi, ular Yer poʻstida keng 
tarqalgan. Tirik moddalarga oʻsimliklar, hayvonotlar va mikroorganizimlar kiradi. 
Ular biosferada keng tarqalgan
.
Geosferali 
tuzilma darajasi, Geosfera deb, asosan maʼlum bir geotarkibdan 
tuzilgan Yerning aniq bir qismlariga aytiladi. Geosferalar (geoqobiqlar) konsentrik 
bir-birini ichiga kirgan qatlamlarni tashkil qiladi. Geosferalar litosfera, gidrosfera, 
atmosfera va biosferadan iborat. Litosfera zichligi yuqori boʻlgan va qattiq 
moddalardan iborat togʻ jinslaridan tuzilgan. Gidrosfera esa suyuq moddalardan, 
yaʼni suvdan iborat, atmosfera gazsimon moddalardan iborat. Biosfera esa tirik 
moddalardan tashkil topgan. Litosfera, gidrosfera va atmosfera toʻxtovsiz, yaxlit 
qobiqni hosil qiladi. Biosfera esa tirik mavjudodlar tarqalgan qobiq sifatida yaxlit 
qobiqni hosil qilmaydi, u boshqa qobiqlar tarkibiga kiradi va yuqorida aytilgan 
qobiqlarning tutashgan joyida yupqa qatlamni hosil qiladi. Mazkur geoqobiqlar 
orasida yaxlit qatlam hosil qiladigan asosiy qobiqlar va yaxlit qatlam hosil 

---

qilmaydigan ikkinchi darajali qobiqlar ajratiladi. Ikkinchi darajali qobiqlarga 
kriosfera (sovuqlik qobigʻi), tuproq (letosfera) va boshqalar kiradi. 
Asosiy qobiqlardan faqat gidrosferagina geografik qobiqqa toʻla kiradi, 
Atmosferaning yuqori qismi va litosferaning quyi qismi Yerda sodir boʻladigan 
jarayonlarda qatnashmaganligi uchun koʻp olimlar tomonidan geografik qobiqqa 
kiritilmaydi. Ular Yerda boʼladigan jarayonlarga bevosita emas, balki bilvosita 
tashqi muhit sifatida taʼsir etadi, Shuning uchun atmosferaning yuqori qismi va 
litosferaning quyi qismi geografiya fani tomonidan chuqur oʻrganilmaydi. Demak, 
geografiyada atmosfera va litosfera haqida garirilganda atmosferaning quyi qismi 
va litosferaning yuqori qismi tushuniladi.Geografik qobiqda geosferalar 
(geoqobiqlar) moddalarning zichligiga qarab qatlamsimon joylashgan. Zichligi 
yuqori boʻlgan moddalar pastda, zichligi kam boʻlgan moddalar yuqorida 
joylashgan, Ular Yerdagi moddalarni ogʻirligiga qarab tabaqalanishi oqibatida 
vujudga kelgan va geografik qobiqni boʻylama (vertikal) tuzilishini tashkil qiladi.
Geotizimli
tuzilma darajasi. Geotizimlar geotarkiblarning oʻzarotaʼsiri natijasida 
vujudga keladigan majmuali hosilalardir. Notirik geotarkiblarning oʻzaro taʼsiri 
natijasida oddiy geotizimlar hosil boʻladi. Masalan, muzliklar, daryo vodiylari va 
h,k. Muzliklar atmosfera va gidrosferaning oʻzaro taʼsiri natijasida hosil boʻladi. 
Daryo vodiylari esa litosfera va gidrosfera hamda atmosferaning oʻzaro taʼsiri 
natijasida vujudga keladi.
Yer yuzasi uchun koʻproq turli xil geotarkiblarning oʻzaro taʼsiri natijasida 
vujudga keladigan tabliy hududiy va tabiiy akval majmualar xosdir.Geotizimlilar 
hozirgi paytda faqat tabiiy tarkiblarni emas, balki antropogen omillarni ham oʻz 
ichiga oladi.Natijada geografik qobiqda geotexnogen tizimlar vujudga kelmoqda. 
Geotexnogen tuzilmalar tabiiy tarkiblardan va kishilik jamiyatidan iborat 
(shaharlar, sanoat markazlari, qishloq xoʻjalik yerlari, gidrotexnik inshootlar va b.) 
Geotizimlar bir-biri bilan gorizontal (yuzalama) yoʻnalishda almashadi. Ular 
geografik qobiqning gorizontal (yuzalama) tuzilishini hosil qiladi. Geotizimlar 
oʻlchamlariga qarab uchga boʻlinadi: planetar, regional, lokal.

---

Yer bilimi geografik qobiqning boʻylama va yuzalama tuzilishini oʻrganadi. 
Ammo geografik qobiqning yuzalama tuzilishini faqat planetar darajada oʻrganadi. 
Geografik qobiq gorizontal (koʻndalang) yoʻnalishda issiqlik mintaqalariga, iqlim 
mintalariga, tabiat zonalariga va landshaftlarga boʻlinadi. 
Atmosfera
(qadimgi yunoncha: ἀτμός - atmos - bugʻ va σφαῖρα - sfera) – yer 
sharini oʻrab olgan va u bilan
birga aylanadigan havo qobigʻi. Atmosfera massasi, 
yer shari ogʻirligining (5,977*10
21
t) taxminan, milliondan bir boʻlagiga teng. 
Balandlikka koʻtarilgan sari Atmosfera bosimi va zichligi kamayib boradi. 
Atmosferaning qalinligi bir necha oʻn ming km boʻlishiga qaramay, uning asosiy 
massasi yer sirtiga yondashgan yupqa qatlamda joylashgan. Atmosfera butun 
massasining taxminan. 50 % yer sirtidan 5 km balandlikkacha boʻlgan qatlamda, 
qolgan 50 % esa 30 – 35 km balandlikkacha boʻlgan qatlamda toʻplangan. Yer 
sirtida Atmosferaning zichligi 10,3 g/sm³ boʻlsa, taxminan. 700 km balandlikda 
10-16 g/sm³. Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi sayyoralararo muhitdagi 
gazlarning zichligiga tenglashadi. Shuning uchun Atmosferaning keskin chegarasi 
boʻlmaydi, asta-sekin sayyoralararo fazoga oʻtadi. Atmosferaning yuqori 
qatlamlari Quyoshdan chiqadigan radiatsiya energiyasi taʼsirida issikdik olganligi 
uchun u qatlamlarning zichligi vaqtga, geografik kengliklarga bogʻliqdir. 
Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi Quyosh yoritayotgan vaqtda 
yoritmayotgan vaqtga qaraganda kattaroq. Shuningdek, Atmosfera yuqori 
qatlamlarining zichligi qutb rayonlarida ekvatorial rayonlardagiga qaraganda 
kichik. Atmosfera asosan azot (78,09 %), kislorod (20,45 %) va argon (0,93 %) 
gazlar aralashmasidan iborat, qolgan qismini karbonat angidrid gazi, vodorod 
hamda geliy, neon, kripton va ksenon kabi inert gazlar tashkil qiladi. Atmosferada 
juda oz miqdorda metan, azot, oksid, uglerod (I)-oksid va boshqa tabiiy hamda 
sanoat gazlari boʻlib, miqdori oʻzgarib turadi.
Quruklik va suv yuzidagi doimiybugʻlanish tufayli Atmosferada suv bugʻi 
ham boʻladi. Bugʻningquyuklashuvi bulut va yogʻinlarni hosil qiladi. Havoda 
doimo har xil kattalikda chang zarrachalari mavjud. Ularning manbai Yer va 

---

kosmik fazodir. Atmosfera tarkibiga koʻra, asosan gomosfera va geterosfera 
qatlamlariga boʻlinadi. Yer sirtidan 90 – 95 km balandlikkacha boʻlgan havo 
qatlamida yuqorida qayd etilgan asosiy gazlar (azot va kislorod)ning nisbiy tarkibi 
oʻzgarmaydi, buni gomosfera (bir jinsli) qatlam deb ataladi, bu qatlamdan yuqorida 
esa azot va kislorod molekulalari zaryadli atomlarga ajraladi va atom 
ogʻirligiboʻyicha taqsimlanadi. Buni geterosfera qatlami deb yuritiladi. Shu belgiga 
asosan ozonosfera (20 – 55 km) va ionosfera (90 kmdan yuqori) qatlamlarini ham 
ajratish mumkin. Ozonosfera qatlami tufayli yer yuzida hayot mavjud, chunki 
Quyoshdan kelayotgan va hayot uchun zararli boʻlgan har xil nurlarning asosiy 
qismi shu qatlamda yutiladi. Ionosfera ionlar konsentratsiyasi taqsimlanishi 
boʻyicha 60 km balandlikda 140 km balandlikda 220 kmdan yuqorida qatlamlarini 
hosil qiladi. Atmosfera quyosh radiatsiyasining maʼlum qismini yutadi va sochadi. 
Atmosferada issiklik koʻproq turbulent (uyurma) harakat, radiatsiya jarayonlari va 
suvning fazoviy oʻzgarishlari orqali tarqaladi, natijada Atmosfera temperatura 
taqsimlanishi boʻyicha 5 asosiy qatlamga ajratiladi. Atmosfera troposfera 
qatlamining yer sirtidan balandligi qutb kengliklarida 10 -11 km, tropik rayonlarda 
14–17 km. Troposfera qatlamida har 100 m balandlikda temperatura 0,6° ga 
pasayib boradi. Troposferaning yuqori chegarasida havoning oʻrtacha 
temperaturasi oʻrta kenglik ustida – 55° – 60°, ekvatorial sohalar ustida – 70° 
gacha. Bu qatlamda yer sirtining fizik xossalari har xil boʻladi
. 
2-Rasm 
Atmosferaning qatlamlari.

---

Litosfera 
(grekcha: 
λίθος
- tosh, σφαίρα - oʻram; — tosh oʻram) — yerning qattiq 
holatdagi tosh oʻramining qalinligi okean tubida 5–7 km, quruqlikda 30–40 km va 
togʻlioʻlkalarda 70–80 kmgacha boradi, u choʻkindi, metamorfik va magmatiktogʻ 
jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, choʻkinditogʻ jinslari tarqalgan 
boʻlib, ularning qalinligi 20 kmgacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga 
yetadi. Ular tarkibi boʻyicha chaqiq, kimyoviy va organik cho'kindilardan tashkil 
topgan boʻlishi mumkin. Cho'kindilarning ostida 10–40 km qalinlikdagi granit 
qobigʻi joylashgan boʻladi, okean tubida ular uchramaydi. Granit va okean 
cho'kindilari qobigʻi ostida bazal’tqobigʻi joylashgandir. Uning qalinligi okean 
tubida 5–7 km va quruqlikda 20–30 kmga boradi. 
3-Rasm. 
Litosferaning tuzilishi. 

---

Gidrosfera-
Yer massasining atigi 1/4100 qismini tashkil etadi. Gidrosferaning 
eng asosiy qismi. Dunyo okeani Yer kurrasi umumiy maydoni (510 mln. km
2
)ning 
361 mln.km
2
ni, yoki 71 % ni Gidrosfera qoplab olgan, koʻl va daryolardagi suvlar 
esa quruqlik maydonining 6 % chasini egallab turadi. Yer kurrasidagi barcha 
abadiy qor va muzliklarning umumiy maydoni 21 mln. km
2
, bu esa Yer yuzasi 
umumiy maydonining 4 % ini, quruqlik maydonining 14 % ini tashkil etadi. 
Gidrosferaning kimyoviy tarkibi dengiz suvining oʻrtacha kimyoviy tarkibiga juda 
yaqin, undagi eng muhim kimyoviy elementlar: kislorod — 85,8 %, vodorod —1 
0,8 %, xlor va natriy — 2,95 %. Gidrosfera suvlari uzluksiz va tez harakat qilib, 
tabiatda aylanib turadi va atmosfera, litosfera va biosfera bilan chambarchas 
bogʻlanishdaboʻladi.Gidrosfera gidrologiya, okeanologiya, geologiya, geokimyo
kabi qator geografik fanlarning tadqiqot predmeti hisoblanadi. 
4-Rasm. 
Gidrosferaning tarkibiy qismlari. 

---

Biosfera
(bio.va yunoncha. Sphaira-shar). Yerning tirik organizmlar tarqalgan 
qobigʻi. Biosferaning tarkibi va energetikasi undagi tirik organizmlarning faoliyati 
bilan bogʻliq. Biosfera "hayot qobig'i", toʻgʻrisidagi dastlabki fikrni Lamark 
bildirgan. "Biosfera" terminini esa fanga avstraliyalik geolog E.Zyuss (1875) 
kiritgan. Biosfera toʻgʻrisidagi toʻliq maʼlumotni rus olimi V. I. Vernadskiy (1926) 
ishlab chiqqan.Biosfera. atmosferaning ozon ekranigacha balandlikda boʻlgan 
qismi (20–25 km), litosferaningsirtqi qismi va gidrosferani toʻliq oʻz ichiga oladi. 
Biosferaning quyi chegarasi quruqlikda 2–3 km, okean tubida 1–2 km 
chuqurlikkacha boradi.Yerdagi hayot murakkab va xilmaxil organizmlar 
kompleksidan iborat. Tirik organizmlar va ular yashaydigan muhit oʻzaro 
chambarchas bogʻlangan bir butun dinamik sistema-biogeot senozlarni hosil qiladi. 
5-Rasm 
Biosfera. 

---

II.BOB.GEOGRAFIK QOBIQNING ASOSIY QONUNIYATLARI. 
2.1.
GEOGRAFIK QOBIQDA BIR-BUTUNLIK QONUNIYATI. 
Geografik qobiqning rivojlanishida va tabiat komplekslarining tabaqalanishida 
ham oʻziga xos qonuniyatlar mavjud. Ular Yerning umumiy geografik 
qonuniyatlari deb ataladiBir butunlik, modda va energiyaning tabiatda aylanib 
yurishi, davriy yoki ritmik hodisalar, geografik zonallik va hududiylik geografik 
qobiqning umumiy qonuniyatlaridir. Bular geografik qobiqning rivojlanish 
qonuniyatlarini namoyon qiladi. 
Geografik qobiqning bir butunligi
. Bir butunlik barcha tabiiy-hududiy 
komplekslarga taalluqli. Hududiy komplekslar katta yoki kichik boʻlishidanqatʼiy 
nazar uch holatdagi (qattiq, suyuq, gazsimon) moddalarning aylanma harakati 
ularning bir butunligini taʼminlaydi va uzluksiz rivojlantiradi. Geografik qobiqning 
har bir komponenti - relyef, iqlim, suv, tuproq, oʻsimlik, hayvonot dunyosi 
oʻzqonuniyailari asosida rivojlanadi va shakllanadi. 
Geografik qobiqda modda almashinuvi
. Geografik qobiqning toʻrtta 
strukturasida, yaʼni atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferalarda modda va 
energiya almashinuvi ikkita - gorizontal va vertikal yoʻnalishdakuzariladi. 
Atmosfera va Dunyo okeanidagi suvning harakatida va litosferadagi vulkanlar 
harakatida moddalarning ham gorizontal, ham vertikal almashinuvi boʻladi. 
Geografik qobiqdagi modda va energiyaning almashinuviga Yerning ichki 
energiyasi va Quyosh energiyasi hamda gravitatsiya kuchi taʼsir etadi. Modda va 
energiyaning oʻzaro aloqalarida jarayon ham ishtirok etadi. Masalan, Quyosh nuri 
– energiya, isish –jarayon, suv – modda, atmosferada suv bugʻlanishi – jarayon. 
Keyinchalik suv –kondensatsiyalanadi – jarayon, suyuqlikka aylanishi va yomgʻir 
–modda, tushishi – jarayon va quyiga dengiz tomonga oqishi jarayonni keltirib 
chiqaradi 
Geografik qobiqdagi ritmiklik
. Tabiatda vaqt oʻtishi bilan bir xil hodisalarning 
takrorlanib turishi ritmiklik deb ataladi. Yerning oʻzoʻqi va Quyosh atrofida bir 

---

marta toʻliq aylanishi sutkalik, yillik yoki fasliy ritmlarga sabab boʻladi. Yer oʻzoqi 
atrofida Quyoshga nisbatan 24 soatda toʻliq aylanib chiqadi. Yer oʻzoqi atrofida 
sharqqa qarab aylanadi, Natijada kun bilan tun, yil fasllarining almashinishi sodir 
boʻladi. Bularga haroratning, shamolning, yogʻinlarning, suv oqimining, 
organizmlarning sutkalik va yillik oʻzgarishi misoldir. 
Geografik zonallik
. Geografik qobiqda tabiat komplekslarining ekvatordan 
qutblar tomon qonuniy almashinishi zonallik deyiladi. Zonallik geografik 
qobiqning eng muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Zonallikning asosiy sababi 
Yer yuzasida issiqlik va namlikning notekis taqisimlanishidir. Yerning 
sharsimonligi tufayli geografik qobiqda Quyosh nuri va issiqligi notekis 
taqsimlanadi. Natijada geografik qobiqda harorat, bugʻlanish,yogʻinlar, shamollar, 
iqlim, nurash va tuproq hosil boʻlish jarayonlari, oʻsimlik va boshqalar ham 
kengliklar boʻyicha zona-zona boʻlibtarqalgan. 
Geografik qobiqning yaxlitligi
va birligi 
Geografik qobiqning yaxlitligi tabiiy 
kompleksning bir komponentining o'zgarishi muqarrar ravishda barcha 
qolganlarning va butun tizimning o'zgarishiga olib kelishida namoyon bo'ladi. 
Bundan tashqari, bir joyda sodir bo'lgan o'zgarishlar butun qobiqda, ba'zan esa 
uning biron bir qismida - boshqa joyda aks etadi. Misol uchun, Rossiyaning 
Markaziy Qora yer mintaqasida so'nggi uch asrda gidrosfera, atmosfera, tuproq va 
o'simlik qoplamida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. Shu bilan birga, atmosfera 
yog'inlari miqdori va er yuzasidan bug'lanish miqdori kamaydi; daryo oqimi 
kamaygan, yer osti suvlari sathi pasaygan, tuproqning suv-fizik xususiyatlari 
yomonlashgan, fitotsenoz va zootsenoz oʻzgargan. Buning sababi bokira dashtlarni 
vayron qilish va o'rmonlarni kesish bilan birga yerlarni haydash bilan birga 
hududning qishloq xo'jaligini rivojlantirish edi. Ko'rib turganingizdek, tabiiy 
tizimning bir komponentiga antropogen ta'sir butun tabiiy tizimda o'zgarishlarga 
olib keldi. Ikkinchi misol. Hozirgi vaqtda Rossiyaning Markaziy Qora Yer 
mintaqasida yog'ayotgan kislotali yomg'irlar tuproqning kislotalanishiga olib 
keladi. Ularning kelib chiqishini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, oltingugurt 

---

birikmalarining qariyb 70 foizi Polsha, Germaniya va Angliyadan havo yo‘llari 
orqali mintaqamizga tashiladi va sanoat korxonalari tomonidan havoga 
chiqariladi.Ko'rib turganingizdek, geografik qobiqning bir joyida atmosferaga 
antropogen ta'sir boshqa joyda tuproq qoplamiga ta'sir qiladi.Geografik qobiqning 
birligi va yaxlitligi modda va energiya harakati tizimi tomonidan ta'minlanadi. Bu 
holda o'tkazmalarning eng faol shakli tsikllardir. O'tkazmalarning aylana shakli 
cheklangan miqdordagi materiya sharoitida harakatning uzluksizligini ta'minlaydi. 
Har bir aylanish tsikli harakatning elementar birligini ifodalaydi. Ammo 
tsikllarning to'liq takrorlanishi kuzatilmaydi. Energiya va moddiy oqimlarning 
tarkibi va tuzilishida yo'naltirilgan o'zgarishlar ro'y beradi, bu esa geosferalarning 
tarkibi va tuzilishini qayta qurishga olib keladi.Havo, suv oqimlari (okeanlar, 
daryolar va yer osti gorizontlarida), muz, mineral zarralar va boshqa moddalarning 
harakati, shuningdek energiya oqimlari geografik qobiqning qismlarini bir butunga 
bog'laydigan kanallar bo'lib xizmat qiladi. Geografik qobiqdagi transferlar ma'lum 
yo'nalishlarda amalga oshiriladi.Masalan, mo'tadil kengliklarda havo massalarining 
g'arbiy yo`nalishi ustunlik qiladi. Okean oqimlarining barqarorligi ma'lum. 
Muzliklar, yer usti va yer osti suvlari va boshqalarning harakati muayyan tartiblilik 
va barqarorlikka ega. Shu bilan birga, havo, suv va mineral zarralarning gorizontal 
siljishi vertikaldan yuzlab va minglab marta yuqori, chunki ikkinchisi tortishish 
sohasida sodir bo'ladi. Havo va suv massalarining, shuningdek boshqa turdagi 
moddalarning gorizontal o'tkazilishining sababi bosim, harorat, moddalar 
kontsentratsiyasining bir xilligi va boshqalardir.Shu bilan birga, har xil turdagi 
moddalarni o'tkazishning turli tezligi qayd etilgan. Eng yuqori tezlik yorug'likning 
tarqalishi paytida (300 ming km/s) kuzatiladi. yer qobig'i bloklarining eng sekin 
harakati, shuningdek, muz. Atmosferadagi jarayonlar boshqa muhitlarga qaraganda 
bir necha marta tezroq sodir bo'ladi, ya'ni ularning tezligi yo'nalishda pasayadi: 
atmosfera - gidrosfera - litosfera.Ayirboshlash tezligining har xilligi geografik 
qobiqning moddaning tabiati bilan boshqalardan farq qiladigan har bir qismi nisbiy 
izolyatsiyalash xususiyatlarini olishiga olib keladi. Shu asosda geosfera g'oyasi bir 
butunning qismlari bo'lgan nisbatan mustaqil tizimlar sifatida shakllandi.

---

Geografik qobiqga Inson xo`jalik faoliyatlari ta`sir ko'rsatishi geogafik jihatdan 
mukammal Geografik qobiqdagi sabab va oqibatlar bog`lanishlari juda murakkab 
Geografik qobiq ana shu murakkab tuzilmasining Xususiyatlarini bilib ołganda 
lanshaft komponentlari va murakkab yer po`stida qay yo`nallshda
o' zgarishi to`g'risida muhim yer qobiq bir- butunligi munga rioya qilmasilk katta 
Iqtisodiy xatoliklarga sabab bo' ladi. 
6-Rasm 
Geografik qobiqning bir butunligi. 

---

7-Rasm 
Geografik qobiqning yaxlitligi
. 

---

2.2
.GEOGRAFIK QOBIQDA MODDA VA ENERGIYANING AYLANMA 
HARAKATI. 
Geografik qobiqga kiradigan energiya turli xil o'zgarishlarga uchraydi. Bunda 
energiyaning ayrim turlarini boshqalarga o'tishi va ularning Yer yuzasida qayta 
taqsimlanishi sodir bo'ladi. Qobiqda energiyaning notekis taqsimlanishi 
materiyaning quyidagi turdagi harakatlariga sabab bo'ladi. Bu harakatlar barcha 
geosferalarda, ya'ni atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosferada qayd 
etilgan.Havo va namlik davrlarini tashkil etuvchi havo massalari va suv 
oqimlarining harakati, ya’ni atmosfera sirkulyatsiyasi va suv aylanishi; Mineral 
moddalarning ko‘chishi va litosfera aylanishlari; Biologik va biokimyoviy 
aylanishlar.Barcha doiralar yopiq emas. Harakat paytida modda va energiyaning 
bir qismi aylanmadan olib tashlanishi mumkin. Ba'zan tsiklga yangi moddalar va 
energiya kiradi. Misol: muzlash. Tsikllarning yopiq bo'lmasligi geografik 
konvertda yo'naltirilgan o'zgarish vektorini yaratadi, ya'ni uning rivojlanishi uchun 
sharoitlar paydo bo'ladi. Masalan, magmatik jinsni eritish mumkin, ammo biz asl 
magmani olmaymiz, chunki qotish paytida gazlar magmadan chiqdi, lekin yangi 
modda.Sikllarning ko'lami bir xil emas. Harakatlarning traektoriyalari o'nlab 
metrdan bir necha ming kilometrgacha. Misol: havo aylanishlari, biologik 
aylanishlar. Harakat tezligi bir necha sm/yildan (litosfera plitalarining harakati) 
yorug'lik tezligiga (nurlanish energiyasini uzatish) qadar.Sikllar deb ataladigan 
mustaqil oqimlar va aylanish tizimlarini ajratib ko'rsatish mumkin.
Ulardan asosiylari:Radiatsiya aylanishi; Issiqlik atmosferasi (havo); Gidrosfera 
(suv); Biokimyoviy; Mineral moddalarning aylanishi; Litosfera aylanishi.Ularning 
har biri qisman yoki to'liq boshqa tsikllarga kiritilgan. Masalan, issiqlik, mineral 
zarrachalar, sporalar, bakteriyalar, fito- va zooplanktonlar havo va suv bilan birga 
tashiladi. 
Geografik qobiqdagi moddalarning aylanishi quyosh energiyasi va Yerning 
ichki energiyasi ta'sirida sodir bo'ladi. Bunda quyosh radiatsiyasi undagi 
jarayonlarga eng sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Quyosh nurlanishining tarkibiy qismlari 
elektromagnit va korpuskulyarnurlanishdir.Quyoshning elektromagnit energiyasi 

---

to'lqin spektrining ko'rinadigan va infraqizil chastotalarini, shuningdek, 
ultrabinafsha nurlanishni o'z ichiga oladi. Quyosh nurlanishining kichikroq qismi 
rentgen nurlariga tegishli.Yer atmosferasida ultrabinafsha va infraqizil 
nurlanishning muhim qismi atmosferaning yuqori qatlamlarida, shuningdek, suv 
bug'lari va chang zarralarida so'riladi. Keyin rentgen nurlari to'liq so'riladi. Quyosh 
nurlanishining faqat kichik bir qismi, ya'ni 1% dankamrog'i, organik moddalarning 
fotosintezi jarayonida yashil o'simliklar tomonidan so'riladi. Uning ko'p qismi 
geografik qobiqda tarqalib, uning energiya balansini yaratadi. Quyosh radiatsiyasi 
intensivligining davriy tabiati Yerning geografik qobig'idagi bir qator hodisalarga 
ta'sir qiladi. Shunday qilib, 1915 -yilda A. L. Chizhevskiy ma'lum epidemiyalar va 
quyosh dog'lari rivojlanishi o'rtasidagi siklik munosabatlarga e'tibor qaratdi. Ushbu 
hodisalarning chastotasi 11-yil.Quyoshning korpuskulyar nurlanishi kuchli 
portlovchi chaqnashlar bilan bog'liq bo'lgan quyosh shamoli va quyosh kosmik 
nurlari deb ataladigan shaklda ifodalanadi. Shu bilan birga, Yerga 8 daqiqada yetib 
boruvchi ultrabinafsha va rentgen nurlanishining intensivligi ortadi. Quyosh 
chaqnashlari kuchli zarba to'lqinini yaratadi va plazma bulutining kosmosga 
chiqishiga olib keladi. U koinotda 100 km/s tezlikda tarqaladi va Yerga 2 kunda 
yetib boradi, magnit bo'ronlari va ionosferadagi buzilishlarni keltirib chiqaradi. 
Shu bilan birga atmosferaning beqarorligi kuchayadi, bu esa atmosfera 
sirkulyatsiyasi tabiatining buzilishiga, ya'ni siklonlarning va boshqa meteorologik 
hodisalarning rivojlanishiga olib keladi. Magnit bo'ronlari va atmosfera 
aylanishining buzilishi organizmlarning hayotiga salbiy ta'sir qiladi. 

---

8-Rasm. 
Suvning aylanma harakati. 

---

2.3
.GEOGRAFIK QOBIQDA ZONAL VA AZONAL QONUNIYATLAR
Geografik zonallik -Yer geografik (landshaft) qobigʻining differensiatsiya 
qonuniyati. Geografik. zonallik. turli landshaft tiplarining qutbdan ekvatorga 
tomon almashinib, turli geografik mintaqalar, geografik zonalar va zonachalar 
hosil boʻlishida oʻz aksini topgan. Ular birinchi navbatda geografik kenglikka 
bogʻliq ravishda Yer yuzasiga tushayotgan quyoshning nurli energiyasi 
miqdorining oʻzgarishiga bogʻliq. Geografik. zonallik. iqlimiy, gidrologik, 
geokimyoviy va geomorfologik jarayonlarga, tuproq va oʻsimlik qoplamiga va 
hayvonot dunyosiga, qisman choʻkindi jinslar hosil boʻlishi kabi koʻpchilik 
komponentlar va tabiiy-hududiy majmualarga xos. Ekvatordan qutblarga 
tushayotgan quyosh nurlari burchagining kamayishi kenglik radiatsion 
mintaqalarni issiq mintaqa, 2 moʼtadil va 2 sovuq mintaqani vujudga keltiradi. Har 
bir geografik mintaqa va sektorga zonalar toʻplami va ularning izchilligi xos.
Geografik. zonalarning yirik tabiiy majmualari asosiy differensiatsiyasi qonuniyat 
sifatida dastlab 1898-yil V.V.Dokuchayev tomonidan aniqlandi. 
Geografik qobiqda zonallik qonuniyati geografiyadagi ilk qonuniyatlardan biri
dir. Iqlim mintaqalari va zonallikning mavjudligini qadimgi yunon va rim 
olimlari aniqlashgan.yuzasini bir qancha iqlim mintaqalariga ajratganlar.
Zonallik
botanik-geografik 
zonallikni 
aniqladi. 
Keyinchalik 
bu 
ishlar V.V.Dokuchayev tomonidan rivojlantirilib, geografik zonallik qonuniyati
kashf qilindi va asoslab berildi. Hozirgi paytda, geografik zonallik haqidagi 
bilimlar V.V.Dokuchayev ta’limotiga asoslanadi.Geografik qobiqda zonallik 
qonuniyati Yerning sharsimonligi va unga bog‘liq holda quyosh radiatsiyasining
Yer yuzida notekis taqsimlanishi, dengizbo‘yi hududlarida iliq va sovuq 
oqimlar, okeandan materik,ichkarisiga kirgan sari namlik va haroratning o‘zgar
ib borishi oqibatida yuzaga keladi. Natijada Yer yuzida harorat, bug‘lanish, y
og‘inlar, nurash jarayonlari, tuproqlar, o‘simliklar, hayvonlar va boshqalar
zonalar hosil,qilib tarqalgan. Geografik zonallik faqatgina Yer (suv) yuzasida, 

---

ya’ni atmosfera, litosfera, gidrosfera tutashgan joyda yaqqol namoyon bo‘ladi, 
atmosferada yuqoriga ko‘tarilgan, litosfera va gidrosferada esa chuqurlikka 
tushgan sari zonallik yo‘qoladi.
Geografik 
zonallik 
ekvatordan 
qutblarga 
tomon 
hamda 
okeanlardan quruqliklar ichkarisiga,tomon geotizimlarning almashishida namoyo
n bo‘ladi. Shuning uchun kenglik zonalligi va sektorlik tushunchalari ajratiladi. 
Kenglik zonalligi
Quyosh nurlari tushish burchagining o‘zgarishi hisobiga ta
biat komponentlari va geotizimlarning ekvatordan qutblarga tomon qonuniy 
o‘zgarib borishi.Geografik qobiqning eng yirik zonal birliklari iqlim (geografik) 
mintaqalardir. Ularning ichida issiqlik va namlik nisbatiga bog‘liq holda tabiat 
(geografik) zonalari ajratiladi.Tabiat zonalari – geografik qobiqning iqlim 
mintaqalari doirasida, asosan, issiqlik bilan namlik miqdori va nisbatiga qarab 
muayyan tartibda qonuniy almashinib boradigan geotizimlar. Har bir tabiat 
zonasida o‘ziga xos tuproqlar, o‘simliklar va hayvonlar tarqalgan bo‘ladi. 
Shuningdek, Yerning tashqi kuchlari bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy jarayonlar –
nurash, eroziya, deflyasiya, ekzaratsiya va h.k.lar ham tabiat zonalari bo‘yicha 
farq qiladi.Geografik qobiqning eng yirik zonal birliklari iqlim (geografik) 
mintaqalardir. Ularning ichida issiqlik va namlik nisbatiga bog‘liq holda tabiat 
(geografik) zonalari ajratiladi.Tabiat zonalari geografik qobiqning iqlim 
mintaqalari doirasida, asosan, issiqlik bilan namlik miqdori va nisbatiga qarab 
muayyan tartibda qonuniy almashinib boradigan geotizimlar. Har bir tabiat 
zonasida o‘ziga xos tuproqlar, o‘simliklar va hayvonlar tarqalgan bo‘ladi. 
Shuningdek, Yerning tashqi kuchlari bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy jarayonlar va 
nurash, eroziya, deflyasiya, ekzaratsiya va h.k.lar ham tabiat zonalari bo‘yicha 
farq qiladi.Har bir tabiat zonasida o‘ziga xos iqlim, tuproq, o‘simlik va 
hayvonot olami, hattoki tabiiy geografik jarayonlar shakllangan bo‘lib, inson 
xo‘jalik faoliyatiga, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi va qurilishga katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Issiq o‘lkalarda paxta, uzum, issiq va nam o‘lkalarda kofe, sitrus 
mevalar, choy, sholi, salqin o‘lkalarda bug‘doy, arpa, sovuq o‘lkalarda esa,

---

faqatgina issiqxonalarda sabzavot va ko‘katlar, gullar yetishtiriladi. Bino va
inshootlar, ayniqsa, turarjoy binolarining arxitekturasi, ishlatiladigan qurilish 
materiali turli tabiat zonalarida bir-biridan farq qiladi. 
Sektorlik
– quruqlik ichkarisiga tomon okeanlardan uzoqlashgan sari iqlim 
xususiyatlarining o‘zgarishi hisobiga tabiat komponentlari va geotizimlarning 
o‘zgarib borishi. Sektorlik quruqliklarda iqlim mintaqalarining ichida iqlim tiplari 
ning ajratilishida aniq namoyon bo‘ladi.
Masalan, mo‘tadil iqlim mintaqasida quruqlikda dengiz, mo‘tadil kontinental, 
keskin kontinental va musson iqlim o‘lkalari shakllangan. Bu esa tuproq-
o‘simlik qoplami va, umuman, tabiat,zonalarida ham aks etgan. Iqlim o‘lkala
riga bog‘liq holda aralash va keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon-dasht va dashtlar, 
chalacho‘llar va cho‘llar, musson o‘rmonlari tabiat zonalari shakllangan. Iqlim 
o‘lkalarining xususiyatiga monand aralash va keng bargli o‘rmonlar hamda 
musson o‘rmonlari meridional yo‘nalishda, o‘rmon-dasht va dashtlar hamda 
chalacho‘llar va cho‘llar esa kenglik bo‘ylab cho‘zilgan. 
Azonallik qonuniyati
zonallik qonuniyatidan farq qilib, Yerning ichki jarayon
lari va mahalliy omillar tufayli tabiat komponentlari va geotizimlarning 
o‘zgarishi.Azonallikning omillari– Yer yuzini qopla gan tog‘ jinslaridagi va relyef 
tuzilishidagi tafovutlar, grunt suvlari sathi ning relyef va tog‘ jinslarining suv 
o‘tkazuvchanlik xususiyatiga qarab o‘zgarishi, insonning xo‘jalik faoliyati va 
h.k. Bu omillar kenglik zonallik qonuniyatiga bo‘ysinmaydi. Ayniqsa, geologik-
geomorfologik,omillar. 
Yerning ichki kuchlari bilan bog‘liq bo‘lgani uchun boshqalariga nisbatan 
keng qamrovlidir. Geologik omillar ichida neotektonik (hozirgi zamon 
tektonik) harakatlar, ularning Yer yuzining turli joylarida har xil kuch va 
jadallikda ro‘y berayotgani eng muhim omillardir. Shuningdek, tog‘ jinslaring 
kimyoviy va fizik xususiyatlari ham faol ta’sir ko‘rsatadi.

---

Masalan, tarkibida tuzlar keng tarqalgan tog‘ jinslari tarqalgan joylarda sho‘r
xoklar, suvda tez eriydigan tog‘ jinslari tarqalgan joylarda esa karstlar avj ol
ib, tuproq-o‘simlik qoplamining va, oxir-oqibatda, land- shaftlarningzonal 
xususiyatlarini o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.Yer yuzasining nishabligi kichik bo‘lgan 
joylarda, odatda, grunt suvlarining sathi yuza joylashgan bo‘ladi.
Bunday sharoitda atmosfera yog‘inlari va atrofdan kelgan oqar suvlar hisobig
a ortiqcha namlik to‘planib, botqoqliklar vujudga keladi. Masalan, G‘arbiy Si
bir, Kongo botig‘i, La-Plata, Orinokopasttekisliklarida botqoqliklar keng 
tarqalgan. Botqoqlik – ortiqcha namlik sharoitida doimo yoki uzoq vaqt zax 
bo‘lib yotadigan, namsevar o‘simliklar va torf qatlami (30 sm va 
undan
ortiq)
mavjud 
bo‘lgan 
yerlar.
Botqoqlarda
o‘simlik 
ildizlari torf ostidagi tuproq-gruntga yetib bormaydi. Agar torf qatlami bo‘lmasa 
yoki yupqa (30 smdan kam) bo‘lsa, botqoqlashgan yerlar deyiladi. Botqoqlar 
tundra, o‘rmon tundra, tayga va nam ekvatorial o‘rmonlar kabi tabiat zonalarida 
keng tarqalgan.Cho‘l tabiat zonasida joylashgan.
O‘zbekistonda ham azonal omillar tufayli zonallik qonuniyati "buzilib”, 
o‘ziga
xos
landshaftlar
shakllangan.
qizilqum
va
Ustyurtning 
botiq relyef shakllarida sho‘rxoklar vujudga kelgan.
Sho‘rxoklarning,
ayniqsa,
Ustyurtda
keng
tarqalishiga
sabab 
relyefning
botiqligidan
tashqari
bu 
yerda
tez 
eruvchan 
ohaktosh, gips, mergel kabi jinslarning keng tarqalganligidir. Daryolarning qa
yirlarida esa relyefning tekisligi, grunt suvlarining yer betiga yaqinligi va 
mikroiqlimning atrofdagi cho‘ldan namroq va salqinroq bo‘lganidan to‘qaylar 
shakllangan. To‘qay – daryo bo‘ylaridagi daraxt – buta – o‘t o‘simliklaridan 
iborat qalin changalzor o‘rmon. 
Insonning xo‘jalik faoliyati ham tabiat zonalari ichida ularga xos bo‘lmagan, 
ya’ni "azonal” landshaftlarni vujudga keltirmoqda. Masalan, O‘zbekistonda 

---

cho‘llarga
suv
chiqarilib, 
o‘zlashtirilishi
oqibatida
katta-
katta maydonlar vohalarga aylantirilgan.
Voha – cho‘l va chalacho‘llarda suv chiqarilib obod qilingan yer.Agar 
O‘zbekistonning aholi xaritasiga qarasangiz, aholisi eng zich hududlar, yirik va 
katta
shaharlarning 
barchasi 
vohalarda 
ekanini 
ko‘rasiz. 
Yer yuzi tabiiy sharoitining xilma-xilligi va rivojlanishi zonal va azonal 
omillarning 
yig‘indisi 
va 
o‘zaro 
ta’siri 
natijasidir. 
Geografik 
qobiqda faqat zonal xususiyatlar yoki faqat azonal xususiyatlar uchraydigan b
ironta joy yo‘q. Zonal hamda azonal xususiyatlar hamma vaqt va har doim 
birga uchrab, o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. 
9-Rasm 
Tabiat zonalari kartasi. 

---

2.4.GEOGRAFIK QOBIQDA RITMIKLIK QONUNIYATI. 
Ritmiklik
deb, bir yo‘nalishda rivojlanuvchi tabiiy hodisa va jarayonlarnin 
muayyan vaqt davomida takrorlanib turishiga aytiladi.
Ritmiklikning ikki xil shakli ajratiladi: davriylik bir xil davom etadigan
ritmiklik bo‘lib, hodisava jarayonlarninganiq bir vaqt davomida takrorlanib 
turishi; sikllik -vaqti-vaqti bilan davom etadigan ritmiklik bo‘lib, hodisa va 
jarayonlarning turli muddatda takrorlanishi. 
Ritmik hodisalar turlicha davomiylikda bo‘ladi: ko‘p asrlik, asr ichidagi, 
yillik,sutkalik. Yer tarixidagi eng katta ritmiklik (sikllik) Quyosh 
sistemasining galaktika markazi atrof da aylanishi bilan bog‘liq va 180–220 mln 
yilni o‘z ichiga oladi. Yer tarixida ular tektonik davrlarda namoyon 
bo‘lgan: kaledon
(kembriy,ordovik, silur), 
gersin
(devon, tosh 
ko‘mir, perm), mezozoy (trias, yura, bo‘r), kaynozoy. Bu davrda tektonik 
harakatlar, vulqon otilishlari faollashadi, materiklarning qiyofasi, iqlim, oxir 
oqibatda Yer tabiati o‘zgarishini keltirib chiqaradi. 
Ko‘pasrlik ritmik hodisalardan 1800-2000 yil davom etadigan ritmitlik yaxshi 
o‘rganilgan.Bu 
hodisa 
Yerda 
qalqish 
hodisasini 
hosil 
qiluvchi kuchlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Taxminan, 1800-yilda bir marta 
Quyosh, Oy vaYerbitta tekislik va bitta to‘g‘ri chiziqda joylashadi, Quyosh 
bilanYer orasidagi masofa eng kichik bo‘ladi. Bu hodisada 3 faza – transgressiv, 
regressiv, oraliq fazalari ajratiladi.
Asr 
ichidagi 
ritmik 
hodisalardan 
Quyosh 
faolligi 
bilan 
bog‘liq 
bo‘lgan 11, 22 va 33 yillik siklliklar yaxshi o‘rganilgan.
Olimlarning fikricha, ushbu siklliklar bilan Yerdagi ko‘p jarayonlar bog‘liq: 
epidemiyalarning tarqalishi, vulqon faolligining kuchayishi, siklonlar hosil
bo‘lishining ortishi, qurg‘oqchiliklar yoki zararkunanda hasharotlarning
(masalan, chigirtkalar) ko‘payishi va h.k. 
Yillik (fasliy) ritmiklik Yerning Quyosh atrof dagi harakati va ayla- 
nisho‘qining 66,5° qiyaligi bilan bog‘liq. Yil fasllarining almashinishi bilan 
bog‘liq fasliy ritmiklik barcha geosferalarda kuzatiladi: atmosferada 

---

namlik, harorat,atmosfera yog‘inlarining yillik o‘zgarishi, mussonlar
(mavsumiy shamollar)ning esishi va h.k. Litosferada yil davomida nurashvab
oshqaekzogenjarayonlarningfaolligio‘zgaradi.
Gidrosferada suvning harorati, sho‘rligi, zichligining yilliko‘zgarishi, 
baliqlarning mavsumiy migratsiyasi kabilar kuzatiladi. Fasliy ritmiklik tirik
organizmlarda birmuncha aniq namoyon bo‘ladi. 
Turli kengliklarda har xil miqdordagi fasllar ajratiladi.Ekvatorial kengliklarda 
yil bo‘yi issiq va nam, faqat bitta fasl hukmron.
Subekvatorial 
kengliklarda 
2 
ta 
fasl 
ajratiladi 
quruq 
va 
nam. 
Mo‘tadil kengliklarda yilning to‘rt fasli aniq ifodalangan – bahor, yoz, kuz va 
qish.Fasliy 
ritmiklikning 
sababi 
turli 
kengliklarda turlicha: 
quyi kengliklarda namlik bilan, mo‘tadil kenglikda quyosh radiatsiyasi 
faolligining o‘zgarishi bilan, qutbiy kengliklarda esa yorug‘lik bilan bog‘liq. 
Sutkalik ritmiklik Yerning o‘z o‘qi atrofda aylanishi natijasida vujudga keladigan 
tun va kunning almashinishi bilan bog‘liq. Sutkalik ritmiklik barcha meteo 
elementlarning sutka davomida o‘zgarishida namoyon bo‘ladi; fotosintez faqat 
kunduzi, yorug‘das odir bo‘ladi. Inson ham "quyosh soati” bo‘yicha yashaydi: 
organizmning faolligi soat 2 dan 5 gacha va 12 dan 14 gacha pasayadi; bu paytda 
yurak urishi chastotasi sekinlashadi, xotira bo‘shashadi, tana harorati 
pasayadi.Ritmiklik geografik qobiq rivojlanishining muhim qonuniyatlaridan biri 
bo‘lib, ularni o‘rganish tabiiy hodisa va jarayonlarni prognoz qilishda muhim 
ahamiyatga ega. 

---

10-Rasm 
Sutkalik ritmiklik. 

---

11-Rasm 
Yillik {fasliy} ritmiklik 

---

XULOSA 
Demak, geografik qobiq deganda atmosferaning quyi qatlamlari, litosferaning 
yuqori qismi, butun gidrosfera va biosferani o'z ichiga olgan, aloqada, o'zaro 
kirishda va o'zaro ta'sirda bo'lgan Yerning uzluksiz qobig'i tushunilishi kerak. Biz 
yana bir bor ta'kidlaymizki, geografik qobiq sayyoraviy (eng katta) tabiiy 
kompleksdir.Ko'pgina olimlar geografik qobiqning qalinligi o'rtacha 55 km deb 
hisoblashadi. Yerning kattaligi bilan solishtirganda, bu nozik plyonka.Geografik 
qobiq faqat unga xos bo'lgan eng muhim xususiyatlarga ega: 
a) uning hayoti bor (tirik organizmlar); 
b) undagi moddalar qattiq, suyuq va gazsimon holatda bo'ladi; 
v) insoniyat jamiyati unda mavjud va rivojlanadi; 
d) rivojlanishning umumiy qonuniyatlariga ega. 
Geografik qobiqning yaxlitligi uning tarkibiy qismlarining o'zaro bog'liqligi va 
o'zaro bog'liqligidir. Yaxlitlikning isboti oddiy haqiqatdir kamida bitta 
komponentning o'zgarishi muqarrar ravishda boshqalarning o'zgarishiga olib 
keladi.
Yerning geografik qobig'i (sinonimlari: tabiiy-hududiy majmualar, 
geotizimlar, geografik landshaftlar, epigeosfera) - litosfera, atmosfera, gidrosfera 
va biosferaning o'zaro kirib borishi va o'zaro ta'siri sohasi. U murakkab fazoviy 
farqlanishga ega. Geografik qobiqning vertikal qalinligi o'nlab kilometrlarni tashkil 
qiladi. Geografik qobiqning yaxlitligi quruqlik va atmosfera, Jahon okeani va 
organizmlar o'rtasidagi uzluksiz energiya va massa almashinuvi bilan belgilanadi. 
Geografik qobiqdagi tabiiy jarayonlar Quyoshning nurlanish energiyasi va Yerning 
ichki energiyasi hisobiga amalga oshiriladi. Geografik qobiq ichida insoniyat 
paydo bo'ldi va rivojlanmoqda, uning mavjudligi uchun qobiqdan resurslarni tortib, 
unga ta'sir ko'rsatmoqda.Geografik qobiq birinchi marta 1910 yilda P. I. Brounov 
tomonidan "Yerning tashqi qobig'i" deb ta'riflangan. Bu bizning sayyoramizning 
eng murakkab qismi bo'lib, u erda atmosfera, gidrosfera va litosfera aloqa qiladi va 

---

bir-biriga kiradi. Faqat shu erda moddaning qattiq, suyuq va gazsimon holatda bir 
vaqtning o'zida barqaror mavjudligi mumkin. Bu qobiqda Quyoshning nurlanish 
energiyasining yutilishi, o'zgarishi va to'planishi sodir bo'ladi; uning doirasidagina 
hayotning paydo bo'lishi va tarqalishi mumkin bo'ldi, bu esa, o'z navbatida, 
epigeosferaning keyingi o'zgarishi va murakkablashishida kuchli omil 
bo'ldi.Geografik qobiq uning tarkibiy qismlari o'rtasidagi bog'liqlik, vaqt va 
makonda notekis rivojlanishi tufayli yaxlitligi bilan ajralib turadi.Vaqtning notekis 
rivojlanishi ushbu qobiqqa xos bo'lgan yo'naltirilgan ritmik (davriy - kunlik, oylik, 
mavsumiy, yillik va boshqalar) va ritmik bo'lmagan (epizodik) o'zgarishlarda 
ifodalanadi. Bu jarayonlar natijasida geografik konvertning alohida bo`limlarining 
har xil yoshi, tabiiy jarayonlarning borishining irsiyatligi, mavjud landshaftlardagi 
relikt xususiyatlarning saqlanishi shakllanadi. Geografik konvert rivojlanishining 
asosiy qonuniyatlarini bilish ko'p hollarda tabiiy jarayonlarni bashorat qilish 
imkonini beradi.Geografik tizimlar (geotizimlar) haqidagi ta’limot geografiya 
fanining asosiy fundamental yutuqlaridan biridir. U hali ham faol ishlab 
chiqilmoqda va muhokama qilinmoqda. Chunki bu ta'limot yangi bilimlarni olish 
uchun faktik materiallarni maqsadli to'plash va tizimlashtirishning asosiy asosi 
sifatida nafaqat chuqur nazariy ma'noga ega. Uning amaliy ahamiyati ham katta, 
chunki geografik ob'ektlar infratuzilmasini ko'rib chiqishga aynan shunday tizimli 
yondashish hududlarni geografik rayonlashtirish asosida yotadi, ularsiz na 
mahalliy, balki global miqyosda har qanday muammolarni aniqlash va hal qilish 
mumkin emas. o'zaro ta'sirning u yoki bu darajasi bilan bog'liq.inson, jamiyat va 
tabiat: na ekologik, na tabiatni boshqarish, na umuman insoniyat va tabiiy muhit 
o'rtasidagi munosabatlarni optimallashtirish.
Geografik qobiqning ta'rifini berib, 
S.V. Kalesnik ta'kidlagan: 1) uning murakkabligi, 2) ko'p komponentli tabiat - 
tabiiy qobiq qismlardan iborat - er qobig'i, relef shakllari, suvlar, atmosfera, 
tuproq, tirik organizmlar (bakteriyalar, o'simliklar, hayvonlar, odamlar); 3) hajm. 
"Shell" uch o'lchovli tushunchadir.
Shuni yodda tutish kerakki, geografik qobiq bir 
qator o'ziga xos xususiyatlar bilan tavsiflanadi. U birinchi navbatda barcha tarkibiy 
qobiqlar - litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosferaga xos bo'lgan turli xil moddiy 

---

tarkibi va energiya turlari bilan ajralib turadi. Modda va energiyaning umumiy 
(global) aylanishlari orqali ular yaxlit moddiy tizimga birlashadi. Ushbu yagona 
tizimning rivojlanish qonuniyatlarini bilish hozirgi geografiya fanining eng muhim 
vazifalaridan biridir.Geografik konvert - bu organik moddalarning faol ishtirokida 
amalga oshiriladigan sayyora ichidagi (endogen) va tashqi (ekzogen) kosmik 
jarayonlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir maydoni.Geografik konvertning dinamikasi 
butunlay tashqi yadro va astenosfera zonasidagi erning ichki qismining 
energiyasiga va Quyosh energiyasiga bog'liq. Yer-Oy tizimining to'lqinli o'zaro 
ta'siri ham ma'lum rol o'ynaydi.Sayyora ichidagi jarayonlarning er yuzasiga 
proyeksiyasi va ularning quyosh radiatsiyasi bilan keyingi o'zaro ta'siri pirovardida 
yer qobig'ining yuqori qismi, relyef, gidrosfera, atmosfera va biosfera geografik 
qobig'ining asosiy tarkibiy qismlarining shakllanishida o'z aksini topadi. Geografik 
qobiqning hozirgi holati uning Yer sayyorasi paydo bo'lishi bilan boshlangan uzoq 
evolyutsiyasi natijasidir.Olimlar geografik qobiq rivojlanishining uch bosqichini 
aniqlaydilar: birinchi, eng uzun (taxminan 3 milliard yil) 3, eng oddiy 
organizmlarning mavjudligi bilan tavsiflangan; ikkinchi bosqich taxminan 600 
million yil davom etgan va tirik organizmlarning yuqori shakllarining paydo 
bo'lishi bilan ajralib turadi; uchinchi bosqich - zamonaviy. Bu taxminan 40 ming 
yil oldin boshlangan. Uning o'ziga xosligi shundaki, odamlar geografik qobiqning 
rivojlanishiga tobora ko'proq ta'sir qila boshladilar va, afsuski, salbiy (ozon 
qatlamini yo'q qilish va boshqalar).Geografik qobiq murakkab tarkibi va tuzilishi 
bilan ajralib turadi.Geografik qobiqning asosiy moddiy komponentlari - yer 
qobig'ini tashkil etuvchi tog' jinslari (shakli bilan - relyef), havo massalari, suv 
to'planishi, tuproq qoplami va biotsenozlar; qutb kengliklarida va baland tog'larda 
muz to'planishining roli katta. Asosiy energiya komponentlari tortishish energiyasi, 
sayyoraning ichki issiqligi, Quyoshning nurlanish energiyasi va kosmik nurlarning 
energiyasidir. Komponentlarning cheklangan to'plamiga qaramasdan, ularning 
kombinatsiyasi juda xilma-xil bo'lishi mumkin; shuningdek, birikma tarkibiga 
kiruvchi atamalar soniga va ularning ichki oʻzgarishiga (chunki har bir komponent 
ham oʻta murakkab tabiiy birikmadir) va eng muhimi, ularning oʻzaro taʼsiri va 

---

munosabatlarining xususiyatiga, yaʼni geografik tuzilishga bogʻliq.A.A. Grigoryev 
geografik konvertning yuqori chegarasini (CO) dengiz sathidan 20-26 km 
balandlikda, stratosferada, maksimal ozon kontsentratsiyasi qatlami ostida ushlab 
turdi. Tirik mavjudotlar uchun zararli ultrabinafsha nurlanishni ozon ekrani ushlab 
turadi.Atmosferadagi ozon asosan 25 km dan yuqorida hosil bo'ladi. Havoning 
turbulent aralashuvi va havo massalarining vertikal harakatlari tufayli pastki 
qatlamlarga kiradi. O3 ning zichligi yer yuzasiga yaqin va troposferada past. Uning 
maksimal darajasi 20-26 km balandlikda kuzatiladi. t = 0
0
C da normal bosimga 
(1013,2 mbar) keltirilsa, vertikal havo ustunidagi ozonning umumiy miqdori X 1 
dan 6 mm gacha. X ning qiymati ozon qatlamining qisqargan qalinligi yoki 
ozonning umumiy miqdori deb ataladi.Ozon ekranining chegarasidan pastda 
atmosferaning quruqlik va okean bilan o'zaro ta'siri tufayli havo harakati 
kuzatiladi. Geografik qobiqning pastki chegarasi, Grigoryevning fikricha, tektonik 
kuchlar ta'sir qilishni to'xtatgan joydan, ya'ni litosfera yuzasidan 100-120 km 
chuqurlikda, qobiq osti qatlamining yuqori qismi bo'ylab o'tadi va bu katta ta'sir 
qiladi. relyefning shakllanishi.
Geografik qobiqning Yerning boshqa qobiqlaridan 
sifat jihatidan farqlari: geografik qobiq ham quruqlik, ham kosmik jarayonlar 
ta'sirida hosil bo'ladi; har xil turdagi erkin energiyaga juda boy; modda barcha 
yig'ilish holatlarida mavjud; moddalarning yig'ilish darajasi juda xilma-xildir - 
atomlar, ionlar, molekulalar orqali erkin elementar zarrachalardan kimyoviy 
birikmalar va eng murakkab biologik jismlargacha; Quyoshdan oqib chiqadigan 
issiqlik kontsentratsiyasi; insoniyat jamiyatining mavjudligi. 

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
1.
Bradschaw M. “World regional geography”. Boston. 2000. 
2.Vlasova T.V. “Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi”.1985 
3. “.Ekonomicheskaya i sotsialnaya geografiya mira. “uchebnik dlya bakalavrov. - 
M.: Izdatelstvo Yurayt, 2015.-431 s.
4.”Ekonomicheskaya i sotsialnaya geografiya stran blijnego zarubejya “–M., 2004. 
(Ratanova M tahriri ostida). 
5.Michael Pacione.” Urban Geography A Global Perspective Kindle Edition”. 
England,2012. 
6.Yermakov Yu.G., Ignatev G.M.” Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov”. 
-M.: Vыsshaya shkola, 1988 
7.Lipes Yu. G. Pulyarkin V. A., Shlixter S. B. “Geografiya mirovogo xozyaystvo.” 
-M., 1999 
8.”Fizicheskaya geografiya mirovogo okeanov.” -M.: Izd-vo MGU, 1998. 
9.Aleksandrovskaya N.V., Yeramov R.A. va boshqalar. “Dunyo qitʼalari tabiiy 
geografiyasi. “– T.: 1967. 
10.Vlasova T.V.” Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov.” -M.: 
Prosveщyeniye, 1986. Zarubejnaya Aziya. 1982.Zarubejnaya Yevropa. 1982. 
11.Kalesnik S.V. “Obshiye geograficheskiye zakonomernosti Zemli.” -M.:1970. 
12.Leontev O.K. “Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana”. -M.: 1982.
13.Pritula T.Yu., Yeryomina V.A., Spryalin A.N. Fizicheskaya geografiya 
materikov i okeanov.” –M.: VLADOS, 2003, s. 685
14.Maksakovskiy V.P.”Geograficheskaya kartina mira” Kn. I, II: “obshaya 
xarakteristika mira.” M.: Drofa, 2008, - 495 s 

---

15. “Jahoning tabiiy Atlasi”.T: 2019 
16.
H.Vahobov.va b.”Umumiy yer bilimi” T:.2005. 
17..P.Barotov, A.Soatov.”Umumiy tabiiy geografiya”T:.2002. 
Internet manbalari.
1.www.n.b.g.t. intal. uz.
2.www//ziyonet. uz. 
3.www. arxiv. uz 
4.http//:feb-veb. ru/feb/izvest/1940/03/403-089htm
5.file: //localhost/C:Documents/%20and %20Settings/ 

---

MUNDARIJA. 
KIRISH…………………………………………………. 
I.BOB.GEOGRAFIK QOBIQ HAQIDA 
UMUMIY TUSHUNCHA. 
1.1.
GEOGRAFIK QOBIQNING
CHEGARALARI VA XUSUSIYATLARI……………………………………… 
1.2.
GEOGRAFIK QOBIQNING
TUZILISHI VA TARKIBIY QISMLARI………………………………………….
II.BOB.GEOGRAFIK QOBIQNING
ASOSIY QONUNIYATLARI. 
2.1
.
GEOGRAFIK QOBIQDA
BIR-BUTUNLIK QONUNIYATI………………………………………………….. 
2.2
.GEOGRAFIK QOBIQDA MODDA VA 
ENERGIYANING AYLANMA HARAKATI…………………………………….. 
2.3
.
GEOGRAFIK QOBIQDA 
ZONAL VA AZONAL QONUNIYATLAR
…………………………………... 
2.4
.GEOGRAFIK QOBIQDA
RITMITLIK QONUNIYATI…………………………………………….. 
XULOSA………………………………………………… 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………..