Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

KALIT SO'ZLAR: 
astronomiya, matematika, rasadxona, yulduzlar jadvali, "Ziji jadidi 
Ko'ragoniy", sekstant, padarkush. 

---

746 
Mirzo Muhammad ibn Shohrux ibn Temur Ulug'bek Ko'ragon buyuk matematik,o'z 
davrining yetuk allomasi,astronom hamda davlat arbobi,mashhur hukmdor 
sohibqiron Amir Temurning suyukli nabirasi.Buyuk astronom va matematik 1394-yil 
mart oyida Eronning g'arbida Sultoniya shahridagi Amir Temur qarorgohida(hozirgi 
Ozarbayjon)Amir Temurning yurishi paytida uning yurishida qatnashish sharafiga 
muyassar 
bo'lgan 
Muhammad 
Tarag'ay 
dunyoga 
keladi.Olimlarning 
aniqlashicha,buyuk olim va tarixchi Sharafiddiy Ali Yazdiyning "Zafarnoma 
"asarida yozilishicha,Amir Temur oldiga munajjimlar tomonida chopar yubortiriladi va 
ulug'bekning tug'ilgani va munajjimlar bu chaqaloq vaqtlar o'tishi bilan kelajakda ham 
hukmhdor,astronom va olim bo'lishini bashorat qilingani haqida xushxabar 
yetkaziladi,so'ng sohibqiron bu xabardan so'ng Mordian qamali to'xtatiladi va xalqiga 
yuklangan to'lovdan ozod qiladi.Uning asl ismi Muhammad Tarag'ay bo'lgan va 
yoshligidanoq uni Mirzo Ulug'bek deya chaqirishgan va keyinchalik esa u Mirzo 
Ulug'bek nomi bilan mashhur olim bo'lib yetishgan.Mirzo Ulug'bek Shohrux Mirzoning 
to'ng'ich o'g'li va uning onasi Gavharshod begim bo'lishiga qaramay,Temuriylar 
saltanatida hukm surgan shahzoda an'anaga sodiq qolgan holda,sohibqironning katta 
xotini Saroymulk xonim tarbiyasiga beriladi. 
Mirzo Ulug'bek yoshligidanoq ilm-fan va san'atga,ayniqsa matematika va 
astronomiyaga katta qiziqish bildirgan.Shuningdek,Ulug'bek kuchi xotira egasi ham 
bo'lgan,turkiy she'riyatini puxta egallagan va she'riy bahslarda ishrtirok etgan.Mirzo 
Ulug'bek arab va fors tilini mukammal bilgan.Uning o'zi ham ko'plab she'rlar va asarlar 
yozgan.Ko'plab diniy va dunyoviy bilimlar yosh ulug'bekka begona bo'lmagan,Qur'oni 
Karimni yoddan bilgan.U 3-4 yoshlarida unga murabbiy sifatida shayx Orif Ozariy etib 
tayinlagan.So'ng otasi Hirotni o'zining davlatining bishi deb e'lon qiladi va 16 yoshdagi 
Mirzo Ulug'bekni 1409-yida Samarqandning hokimi etib tayinlanadi.1447-yilda 
otasining o'limidan keyin,Temuriylar sulolasining boshi bo'ladi.Mirzo Ulug'bekning 
bunday ilm-fandagi yuksakligi va dunyoqarashining kengligiga,otasi va bobosi 

---

747 
to'plagan boy va keng kutubxona sabab bo'ladi va Ulug'bek ko'p bo'sh vaqtlarini shu 
boy kutubxonada o'tkazardi.Ulug'bekning ustoz(ustod)i mashhur olim,Temuriylar 
saroyidagi taniqli matematik va astronom Qozizoda Rumiy bo'lgan u Mirzo Ulug'bek 
9 yoshligida Marogadagi mashhur rasadxona xarobalarini ko'rsatgan va shu xotiralar 
bilan Ulug'bek astronom kelajagini belgilagan bo'lishi mumkin. 
Samarqandni o'z atrofida to'plangan taniqli olimlarning bevosita ishtiroki va 
yordamida Mirzo Ulug'bek 1424-1429-yillarda shahar yaqinidagi Obirahmat anhori 
bo'yida rasadxona qurdirdi.Rasadxona barcha tabiat hodisalari shuningdek,zil-zilaga 
bardoshli bo'lishi uchun eng yaxshi joy deb,Cho'ponota tepaligi tanlanadi.Hanuzgacha 
olimlarning qiziqishini uyg'otib kelayotgan bu ulkan imoratning balandligi 31 metr 
edi.G'iyosiddinJamshid boshchiligidagi rasadxonaning asosiy o'lchov birligi asbob-
uskunasi-ulkan sekstant o'rnatilgan.Samarqanddagi sekstant o'sha davrning eng katta 
sekstantlardan biri bo'lgan.Mirzo Ulug'bek rasadxonasining qoshida zamonasining 
eng boy kutuxonasi tashkil etilgan.Bu yerda o'sha davr fanining barcha sohalariga oid 
15 ming jild kitob saqlangan.Ulug'bekning yordami bilan rasadxonada barcha 
astronomik 
jihozlar 
bilan 
t'minlangan 
oliy 
darajadagi 
ilmgohga 
aylangan.Rasadxonada Ulug'bek bilan birga taniqli matematik va astronomlar 
"Aflotuni zamon" debnom olgan Qozizoda Rumiy,G'iyosiddiy Jamshid Koshoniy,"o'z 
davrining Ptolomeyi "nomi bilan shuhrat qozongan Ali Qushchi v aundan ortiq 
ko'pgina boshqa mashhur olimlar ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar ishlarini olib 
borgan.Ulug'bek 
Samarqandda 
butun 
bir 
astronomiya 
maktabini 
yaratdi.Rasadxonada olib borilgan qator ilmiy izlanishlar va tadqiqotlar 
natijasida,1018 ta qo'zg'almas yulduzlarning o'rni va holatini aniqlab,ularning butun 
bir astronomik jadvalini tuzadi.Ulug'bekning asosiy y'ni shoh asari ""Ziji jadidi 
Ko'ragoniy"(Ko'ragoniyning yangi astronomik jadvali)nomli kitobi hisoblanadi.Kitob 
ikki qismdan:keng muqaddima va 1018 ta qo'zg'almas yulduzlarning o'rni va holatini 
aniqlab berilgan jadvallardan iborat.Ulug'bekning bu kitobi o'sha davrdagi 
jadvallardan yuksak darajada ajralib turadi.Shuningdek,Ulug'bekning yil hisobini 

---

748 
hozirgi hisob-kitoblar bilan soliahtirilsa,u bor yo'g'i bir minut-u ikki sekundga farq 
qiladi.Bu esa XV asr uchun g'oyat yuksak aniqlik bo'lib,hozirgi zamon o'lchovlariga juda 
yaqindir. 
Mirzo Ulug'bekning to'ng'ich o'gli Abdulatif ruhoniylarning keskin ta'siri natijasida 
otasiga urush e'lon qiladi va bu jangda Ulug'bek yengiladi.Abdulatif jaholatparast 
ulamolarning yashirin fatvosini chiqartirib,otasining o'ldirilishini uyushtiradi va 1449-
yil Mirzo Ulug'bek 55 yoshida fojiali halok bo'ladi va Abdulatif mamlakat fuqarolari 
tomonidan"padarkush"("ota qotili")deb la'natlangan.Ulug'bek Movarounnahrni 40 yil 
idora qildi,u yerda har xil ziddiyatalr bo'lishiga qaramay,Movarounnahrni 
madaniyatini rivojlantirishga tinchligini saqlab qolishga harakat qildi. 
Butun insoniyat tafakkuriga katta hssa qo'shgan Mirzo Ulug'bekning 1994-yil olim 
tavalludining 600 yillik yubileyi xalqaro miqyosda keng nishonlangan va xorij olimlari 
tomonidan bir qator tadbirlar o'tkazilgan.2009-yilda esa Parijda Mirzo Ulug'bekning 
615 yilligiga bag'ishlangan xalqaro ilmiy anjuman o'tkazildi.Bizning Mirzo Ulug'bekka 
bo'lgan ma'naviy qiziqishimiz naqadar yaqqol ko'rinib turganligi uning yulduzlar 
jadvlalida, ilmiy rasadxonasida va ko'plab kitoblarida ma'lum bo'lgan.