Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

Namoyon bo‘lishi.
Amerikaning Stanford universiteti professorlari Jeyms M.Gir va Xaresh 
Ch.Shax zilzilani o‘rganish sohasida kattagina ishlarni amalga oshirishgan. Ular ushbu halokatli 
tabiat hodisasini juda jo‘n, ommabop trazda tushuntirib berishgan: 
“Har birimiz bilan shunday hol yuz berishi mumkinki, kunlardan bir kuni tabiat o‘zining 
dahshatli qudrati haqida eslatib qo‘yishi ehtimoldan holi emas. Zilzila, tornado, dovul va suv 
toshqinlari oliy kuchlarning aralashuvidek tuyuladi va bugun ham biz uzoq ajdodlarimiz kabi ularga 
qarshi borish uchun ojizmiz”.
Haqiqatan ham, qachonlardir o‘zimizda zilzila kuchini sinab ko‘rish ehtimolligi juda yuqori. 
Ko‘pchilik insonlar bilan bunday hol umrlari davomida bir necha bor yuz berishi mumkin. Yer yuzida 
o‘rtacha hisobda har 8000 odamdan biri zilzila qurboni bo‘ladi va bundan o‘nlarcha marta ko‘p odam 
zilziladan u yoki bu darajada zarar ko‘radi. 
Agar siz shu vaqtga qadar yer silkinishini boshingizdan o‘tkazmagan bo‘lsangiz, bir tasavvur 
qilishga urinib ko‘ring-a. Nima o‘zi u – zilzila? Deylik, u ro‘y bergan damda, siz o‘z xonangizda stol 
ortida o‘tiribsiz. Zilzila to‘satdan kutilmaganda yuz beradi. Birinchi tebranish sizni cho‘chib 
tushishga va “Nima bu?” degan savolni berishga majbur etadi. Siz nimalar bo‘layotganini tushunib 
olguningizcha, xayolingizga turli fikrlar keladi: “Yuk mashinasi o‘tib ketdimi? Biror narsa tushib 
ketdimi?” Tebranishlar davom etayotgan bo‘lsa, bu biror bir zarba emas, balki haqiqiy zilzila ekanligi 
sizning ongingizga yetib boradi. Va darhol boshqa, etni seskantiruvchi savollar tug‘iladi: “Bu uzoq 
davom etarmikan? U nimaga to‘xtamayapti? Uy qulab tushmasmikan? Nima qilsam ekan?” 
Bu o‘ylar hayolingizdan sanoqli soniyalar ichida yelib o‘tadi. Agar tebranishlar tez orada 
to‘xtasa, yelkangizdan tog‘ ag‘darilgandek, yengillikni xis etasiz. Bordi-yu, ular davom etayotgan 
bo‘lsa-chi? U holda yuragingiz dukurlagancha, hatto bu harakatlar siz uchun xavfli bo‘lsa-da, 
nimalardir qilishga shoshasiz. Kimdir baqiradi, kimdir ko‘cha eshikka qarab yuguradi, kimdir 
qo‘rquvdan qotib qoladi… Agar siz avvaldan bunday xavfga tayyor bo‘lsangiz-chi? Vaqtni qo‘ldan 
boy bermay, darhol xavfsiz joyga, yaxshisi stol ostiga yashirinasiz va xotirjamlikni qo‘ldan boy 
bermay atrofdagilarni ham shunday qilishga undaysiz. 
Silkinishlar boshlanganidan bir necha soniya o‘tgach, vayronalik boshlanadi. Deraza oynalari 
sinib tusha boshlaydi, tokchalarda turgan turli anjomlar tushib ketadi, kitob javonlari tebranadi, 
shipdan shuvoq ko‘chib tushadi, devor, burchaklar va shipda yoriqlar paydo bo‘ladi. Shovqin quloqni 
qomatga keltirgudek bo‘ladi. Silkinish qanchalar uzoq davom etsa, vayronalik shunchalar og‘ir 
bo‘ladi. 
Nihoyat, hammasi ortda qolgach, siz ajablangancha haqiqatda zilzila juda tez o‘tib ketganligini 
anglaysiz. Vaqt o‘tib so‘rovlar o‘tkazilsa, odamlar kuchli silkinishlar davomiyligini 30-40 soniya deb 
baholagan bo‘lsalarda, aslida ular 5-10 soniya davom etgan bo‘ladi. Inson tanasining sezgirligi 
yuqoriligi sabab biz tebranishlar ko‘lamiga ham ortiqcha baho berib yuboramiz. Binoning 
chayqalganligi to‘g‘risidagi savolga odamlar, garchi bu holda tebranish qulochi atigi 2-3 sm bo‘lgan 
bo‘lsada, “uni u yoqdan bu yoqqa bir metrga olib borib keldi”, deb javob berishadi. 
Inson sezgisi naqadar aldamchi bo‘lishi mumkinligiga mana bu misolni keltirish mumkin. 
Istambulda ro‘y bergan zilzila oqibatlarini o‘rganayotgan bir muhandis zilzila yuz bergan vaqtda 
mezanada turib odamlarni namozga chorlab, azon aytayotgan bo‘lgan muazzin bilan suhbatlashgan. 
Muazzin mezana oldinga qarab shunchalar egildiki, qo‘lim yerga tegay deb qoldi, deb ishontirishga 
uringan”.