Kalit so`zlar:
o`smir, ziddiyat, nizo, fiziologiya, psiologiya, krizis, xulq,guruhlar,
shaxs, ego.
Ключевые слова:
подросток, конфликт, конфликт, физиология, психология,
кризис, поведение, группы, личность, эго.
Keywords:
adolescent, conflict, conflict, physiology, psychology, Crisis, Behavior,
groups, person, ego.
O`smirning psixik o`sishini harakatga kеltiruvchi kuch– uning faoliyatini
vujudga kеltirgan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o`rtasidagi
qarama-qarshiliklar tizimining namoyon bo`lishidir. Vujudga kеlgan ziddiyatlar va
qarama-qarshiliklarni
psixologik kamolotni ta’minlash, faoliyat turlarini
murakkablashtirish orqali o`smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish
bilan asta– sеkin yo`qotish mumkin. Hayot davomida, yosh bosqichidan qat'i nazar,
inson muayyan qiyinchiliklar va to’siqlarga duch keladi. Bu qiyinchiliklar nafaqat
ijtimoiy va shaxsiy hayotdagi hodisalar hamda muommolar bilan cheklanib qolmasdan
balki rivojlanish muammolari va yosh inqirozlari bilan ham uzviy bog'liqdir. Bu
inqiroz davri har bir insoning yosh davrlariga bog’liq holda sodir bo’ladi.
O‘smirlik
10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bo‘lgan davrni tashkil etadi. Hozirgi o‘smirlar
o‘tmishdoshlariga nisbatan jismoniy aqliy va siyosiy jihatdan bir muncha ustunlikka
ega. Ularda jinsiy etilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o‘sish oldinroq namoyon
bo‘lmoqda. Aksariyat o‘quvchilarda o‘smirlik yoshiga o‘tish, asosan, 5-sinflardan
650
boshlanadi. «Endi o‘smir bola emas, biroq katta ham emas» — ayni shu ta’rif o‘smirlik
davrining muhim xarakterini bildiradi.
O'smirlik - bolaning fiziologik va ruhiy salomatligiga ta'sir qiladigan jiddiy inqiroz
yoshi, balog'atga yetishish davri bilan belgilanadi. Ushbu davr mobaynida ilgari tashkil
etilgan psixologik tuzilmalarning tubdan qayta qurilishi amalga oshadi, ayni paytda
insonning rivojlanishi uni yangi rivojlanish darajasiga olib chiqadi. Ushbu o'sib
borayotgan davrda o'smir shaxsiyatida noqulaylik, kattalarga nisbatan xulq-atvorning
norozilik xususiyatini namoyish etishi, tajovuzkorlik va boshqa xususiyatlar bilan
ajralib turadi. O'smir endi bola emas, lekin katta ham emas, u kattalar kabi o'ylashni
boshlaydi, lekin uning barcha harakatlari hali ham bolaning mohiyati bilan belgilanadi.
O'smirlar ko'pincha norasmiy guruhlarga kirib, eski xatti-harakatlarning stereotiplarini
yo'q qilishga, ziddiyatlarga olib keladigan qiymat yo'nalishini o'zgartirishga olib
keladi. O'smirning harakat doirasi yoshga qarab kengayishiga qaramasdan, mojaro
sharoitida o'smir ko'pincha bir xil tarzda javob beradi, bu esa o'z xatti-harakatlarining
repertuarini toraytiradi, bu esa nizolarning ko'payishiga olib keladi. Shuning uchun u
mojaroga javob berishning etarli usullarini tanlash, ya’ni to'g'ri xatti-harakatlar
strategiyasini tanlash qiyin.
O‘smirlik – bolalikdan kattalikka o‘tish davri bo‘lib, fiziologik va psixologik jihatdan
o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning jismoniy va
psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli narsalarga qiziqishi, yangilikka
intilish ortadi, xarakteri shakllanadi, ma’naviy dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi.
O‘smirlik balog‘atga etish davri bo‘lib, yangi hislar, sezgilar va jinsiy hayotga ta`luqli
chigal masalalarning paydo bo‘lishi bilan ham xarakterlanadi Bu yoshda o‘smir
rivojida keskin o‘zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bu o‘zgarishlar fiziologik hamda
psixologik o‘zgarishlardir. O‘smirlar o‘zlarini kattalardek tutishga harakat qiladilar.
Ular o‘zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma’lum darajada o‘rtoqlari va
o‘qituvchilariga ko‘rsatishga intiladilar. Bu holatni oddiy kuzatish yo‘li bilan ham
osongina ko‘rish mumkin. Shu sababli o‘smirlik davri «o‘tish davri», »krizis davr»,
«qiyin davr» kabi nomlarni olgan psixologik ko‘rinishlari bilan xarakterlanadi. Chunki,
bu yoshdagi o‘smirlarning xatti-harakatida muqobil, yangi sharoitlarda o‘z o‘rnini topa
651
olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. O‘z davrida L.S. Vigotskiy
bunday holatni “psixik rivojlanishdagi krizis» deb nomlagan. Kichik maktab davridan
so‘ng bola alohida olingan shaxs sifatida o‘z-o‘ziga munosabatini shakllantirish
jarayonida asosan ikki bosqichni boshidan kechiradi. Bu bosqichlar o‘smirlik yoshini
ikki xil davrga — kichik o‘smirlik davri va katta o‘smirlik davrlariga to‘g‘ri keladi.
Birinchi bosqichda o‘smir o‘zini “bola”lardan ajratib, endi o‘zini kattalar olamiga
mansubligini ta’kidlamoqchidek bo‘ladi. Kattalar hayotiga kirishga qiziqish
o‘smirlarning asosiy xarakteristikalari hisoblanadi. Bu davr uchun kattalarning xatti-
harakatlariga taqlid qilish va o‘zining mana shu yarashmagan qiliqlariga tanqidiy baho
bera olmaslik, uning katta yoshli kishilarga yaqin bo‘lishi, yordam berayotgan bir
guruh tengdoshlari bilan ortiq darajada bog‘liq bo‘lib qolishi va shu singari holatlar
xarakterlidir. Ikkinchi bosqichda o‘smir endi o‘zining yosh bola emasligiga shubha
qilmaydi va o‘zligini aniq anglay boshlaydi, o‘z shaxsini ulug‘lab, o‘ziga xos
harakatlar qila boshlaydi. O‘smirlarni o‘z shaxslari haqidagi fikrlar ko‘prok qiziqtiradi.
O‘smir o‘zining juda ko‘p istaklari, «xohlayman»larini amalga oshirishga intiladi:
katta yoshli odamlar ega bo‘lgan hamma narsalardan foydalanishga, erkin, mustaqil va
ozod bo‘lishga intiladi. Tevarak-atrofdagi odamlarga o‘zining ahamiyatga ega ekanini
ko‘rsatish uchun u kuchli, ko‘rqmas va epchil bo‘lishga intiladi. Ana shunday
«xohlayman» va «kerak» o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar ba’zan oilada, maktabda,
keskin ziddiyatli vaziyatlarni yuzaga keltiradi. O‘smirning yangi huquqlarga da’vosi,
avvalo, kattalar bilan o‘zaro munosabatlarning butun muhitiga oid bo‘ladi. O‘smirlik
davriga kimningdir xatti-harakatini imitatsiya — qilish xosdir. Ko‘pincha ular
o‘zlariga tanish va yoqadigan kattalarning xatti-harakatlariga imitatsiya, taqlid
qiladilar. Yana bu davrning eng katta muommolaridan biri bu uning zararli odatlarga
qiziqishi va natijada o’shanga o’rganib qolishidir. O‘smirlar bu davrda chekish hamda
spirtli ichimliklarga qiziqib qolishlari ham mumkin. Psixik rivoji jihatidan bolalarga
yaqin, lekin ehtiyojlari jihatidan kattalarga yaqin bo‘lgan o‘smirda juda ko‘p noqulay
va tashvishga tushuvchi holatlar bo‘ladi va ular o‘smirda krizisni yuzaga keltirib
chiqaradi. Bu krizis o‘smirning ma’naviy o‘sishi, shuningdek psixikasidagi
o‘zgarishlar bilan ham bog‘liqdir. Bu davrda bolaning ijtimoiy mavqei o‘zgaradi,
652
o‘zining yaqinlari, do‘stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi.
Lekin eng katta o‘zgarish uning ichki dunyosida yuzaga keladi. Ko‘pgina o‘smirlarda
o‘zidan qoniqmaslik holati kuzatiladi. O‘smirlar haddan tashqari g‘ayratli va
besaramjon bo‘ladilar, ular uchun bekorchilik juda og‘irdir, bir xil tarzdagi ishlardan
tezda toliqadilar, bir xildagi ish bilan qiziqmay qo‘yadilar, bu esa ularning ta’lim
jarayonlari muvaffaqiyatiga kuchli ta’sir qiladi. Xulq-atvordagi og’ish muammosi
markaziy psixologik va pedagogik muammolardan biridir. Axir, agar yosh avlodni
tarbiyalashda hech qanday qiyinchiliklar bo’lmaganida, jamiyatning rivojlanish va
ta’lim psixologiyasiga, pedagogikaga va xususiy metodlarga bo’lgan ehtiyoj shunchaki
yo’q bo’lib ketar edi.
Bundan tashqari ushbu davr o’smirlar o’rtasida nizoli vaziyatlarning ko’pligi
bilan ham ajralib turadi. Chunki bu davrda o’smir shaxsining ya’ni “meni”ning tashkil
topishi va qayta qurilishi davri ham sodir bo’ladi. Natijada o’smirlarning boshqa
tengdoshlari, ota-onasi va o’qituvchilari o’rtasida tez-tez nizoli vaziyatlar,
tushumovchiliklar sodir bo’lib turadi. Kuni kecha beozorgina, yuvoshgina bo`lib
yurgan, qalb kechinmalari bilan o`rtoqlashgan bolaning birzumda tutoqib, asabiylashib
ketishi, gapga quloq solmasligi, qo`pollik bilan javob berishining sababi nimada deb
o`ylanib qoladi, gohida ota-onalar. To`g`ri, o`smirlar ba`zida muammo tug`dirishi
mumkin, ammo mazkur davrdagi o`zgarishlar sizni xayratga solmasin. Axir
farzandingiz, ba`zilar uchun unchalik oson bo`lmagan o`smirlik davrini boshdan
kechiryapti. Bunday paytda gormonal o`zgarishlar sodir bo`lib, bolaning xatti-
harakatlarida aks etadi. U o`ta ta`sirchan, asabiy bo`lib, ba`zan halovati yo`qdek
ko`rinadi. O`smirlar ko`pincha javobsiz muhabbat, ota-ona yoki tengqurlari bilan
kelishmovchiliklar, kelajak oldida qo`rquv hamda yolg`izlikdan aziyat chekishadi.
To`g`ri, o`smirlik davrida hamma bolalarda ham bu kabi muammolar kuzatilmaydi,
biroq organizmdagi o`zgarishlar vaqti-vaqti bilan o`zini namoyon etadi. Bizning
vazifamiz bunday muhim damda, o`smir bolalar bilan til topishish uchun sabr-toqat
kilishimizga to`g`ri keladi. Avvalambor, do`stona munosabatlarni o`rnatib, ko`proq
muloqotda bo`lish nihoyatda muhim.. Shuning uchun o`z bolajoningiz uchun vaqt
ajratib, ko`proq oilaviy yig`ilishlar uyushtiring. Ertalab maktabga kuzatayotganda,
653
birgalikda nonushta qila turib, uning hayotiga qiziqishingizni bildirishingiz mumkin.
Uning mashg`ulotlari, qiziqishlari, tanish-bilishlari, nizolari haqida so`rab-
surishtirishingiz ayni muddaodir. Siz doimo hammasidan xabardor bo`lib turishingiz
kerak. Farzand o`stirayotgan har bir ota-ona bolaning o`smirlik davri haqida ko`plab
ma`lumotlarni eshitgan bo`lsa ajab emas. Ehtimol, quloqqa chalingan har qanday
voqea-hodisalar sizni xavotirga solgandir, ammo ana shu davr borasidagi aniq
ma`lumotlarga ega bo`lsangiz, xavotirga aslo o`rin yo`q.
O'smirlik-shaxsni shakllantirish yo'lidagi eng muhim bosqichlardan biri bu
davrda o'z-o'zini anglash davri hisoblanadi, bu davrda kattalar tuyg'usi paydo bo'ladi.
Shu bilan birga, o'smirlarga xos bo'lgan xatti – harakatlarning nomuvofiqligi,
shuningdek, aniq axloqiy me'yorlarning yo'qligi, norasmiy guruhlarning ta'siri,
ommaviy axborot vositalarining bosimi kabi omillar yolg'izlik hissi, tashvish,
kommunikativ sohaning buzilishi, tajovuzkorlik, ijtimoiy namoyishlar va boshqalar
kabi muhim muammolarga olib keladi. Shunga ko'ra, o'smirlarni tarbiyalash, o'qitish
va rivojlantirishning etarli usullarini tanlash masalasi juda muhimdir. Bugungi kunda
eng muhim muammo psixologik ta'sirning yangi shakllarini topishdir, bu nafaqat
bolalarni tarbiyalash jarayonini faollashtirish va ularning rivojlanishini nazorat qilish,
balki bu jarayonning buzilishlarini ochib berish, bu buzilishlarning sabablarini tahlil
qilish va yo'llarni belgilashdir.
Endi nizo va o’smirlik davridagi nizoli vaziyatlarni ko’rib chiqsak. Nizo har
bir inson hayotiga aloqador bo’lgan o’ziga xos jarayon bo’lib, hech bir inson o’zini
komil ishonch bilan nizoli vaziyatlardan muhofaza qilinganman deb ayta olmaydi.
Nizolar inson hayotining ajralmas qismi hisoblanadi, chunki har bir inson o’z hayoti
davomida nizolar bilan to’qnash keladi. Nizolar tabiiy hodisa bo’lib, nizo bilan to’g’ri
munosabat o’rnatish inson tarbiyasi, uning shakllanishining zaruriy talablaridan biridir.
Psixologik jihatdan nizolarni o’rganish faqat nazariy emas, balki juda muhim amaliy
ahamiyatga ham ega. Fanning bu sohasi vaziyatlarda yuzaga keluvchi konfliktlarning
oldini olishga, ularni hal qilish uchun samarali choralarni qo’llashga yordam beradi.
Nizolarni tartibga solish ma’lum darajada ijtimoiy jarayonlarni boshqarish
muammosining bir qismini tashkil etadi. Mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini
654
shakllantirishning murakkab davri ijtimoiy qarama-qarshiliklarning kuchayishi,
ijtimoiy jarayonlarning beqarorligi va keskinligining oshishi sharoitida rivojlanib,
shaxslararo munosabatlarning ziddiyati bilan tavsiflanadi. Bu holat yosh avlodga ta'sir
qiladi.
“Nizo”- ikkala tomon o’rtasidagi o’zaro manfatlarning to’qnashuvidir.
Zamonaviy jamiyat o'smirlarning ziddiyatli xatti-harakati muammosiga tobora ko'proq
duch kelmoqda. Mojaroning xatti-harakati o'smirlik davrida keng tarqalgan. Bunday
xatti-harakatlar o'smirni kattalar va tengdoshlar bilan munosabatlarda o'zini o'zi
tasdiqlashning bir usuli hisoblanadi, chunki bu o'smirlik inqirozi bilan belgilanadigan
davrdir. O'smirning ziddiyati ko'pincha o'z ehtiyojlarini qondirish istagi bilan bog'liq
bo'lib, ularning asosiy qismi kattalar va tengdoshlarning e'tirofidir.
O'smirlik nizolari muammosining dolzarbligi pedagogika va psixologiya
sohasidagi tadqiqotchilarning doimiy e'tiborini tortadi. Maqsadli tadqiqotlar o'smirlik
mojarosining salbiy tomonlarini bartaraf etish usullarini izlashga, shuningdek,
rivojlanayotgan shaxsning boshqalar bilan munosabatlarini optimallashtirish, uning
rivojlanishini uyg'unlashtirish uchun yosh bosqichining o'ziga xos xususiyatlaridan
samarali foydalanishga qaratilgan.
O’smirlik davrida ziddiyatli xatti-harakatlar uning atrofidagi dunyoga va o'ziga
bo'lgan munosabatiga ta'sir qiladi. P.P.Blonskiy, A.A.Bodalev, L.Vygotskiy,
A.V.Petrovskiy, Suxomlinskiy va boshqalar asarlarida ayniqsa, o'smirlik davrida o'tkir
ijtimoiy nizolarning paydo bo'lishiga olib keladigan ijtimoiy-psixologik omillarga
alohida e'tibor qaratiladi. Biroq, ziddiyatli vaziyatlarda o'smirlarning xatti-
harakatlarini hisobga olgan holda ko'plab ishlar mavjud bo'lsa-da, ijtimoiy ahamiyatga
ega bo'lgan holatlarda nizolashishda turli xil xatti-harakatlar strategiyasi bilan
o'smirlarning xulq-atvorini belgilovchi omillarning o'zaro bog'liqligini o'rganishga
etarlicha e'tibor berilmaydi. Shu sababli, nizolarni hal qilishning optimal usullarini
toppish uchun nizolashayotgan xatti-harakatlar strategiyasini kengaytirishga imkon
beradigan aloqa buzilganligi sababli o'smirlarning ziddiyatida xatti-harakatlar
strategiyasini tanlash xususiyatlarini o'rganish kerak.
655
Nizodan pedagogik jarayonda mohirona foydalanish uchun albatta nazariy bilimlarga
ega bo’lish kerak: uning dinamikasini va uning barcha tashkil qiluvchilarini yaxshi
bilish kerak. Nizoli jarayon to’g`risida faqatgina hayotiy tasavvurlarga ega bo’lgan
insonga nizodan foydalanish tehnologiyasi to’g`risida gapirish foydasizdir. "Nizo" va
"nizoli vaziyat" tushunchalarini ajratishni bilish kerak, ular o’rtasida katta farq bor.
Nizoli vaziyat – ijtimoiy sub’ektlar o’rtasida haqiqiy qarama-qarshilikni yuzaga
keltiruvchi insonlar manfaatlarining mos kelmasligi. Asosiy belgisi – nizo predmeti
yuzaga kelishi, lekin hozircha ochiq faol kurashning yo’qligi. Ya’ni to’qnashuv
rivojlanishi jarayonida nizodan oldin har doim nizoli vaziyat yuzaga keladi, uning asosi
hisoblanadi.
65
Nizolarni to’rt turlari ko’rsatiladi:
Ichki shahsiy – shahsning kuchi bo’yicha tahminan teng motivlari, qiziqishlari,
ishqibozligi, manfaatlarining kurashini aks ettiruvchi;
shahslararo – o’z hayotiy faoliyatida qarama-qarshi maqsadlarni amalga oshirishga
intiluvchi shaхslarni ifoda etadi;
guruhlararo – biri-biriga mos kelmaydigan maqsadlarni ko’zlagan va ularni amalga
oshirish yo’lida bir-biriga to’sqinlik qiluvchi ijtimoiy guruhlar nizo tomonlari sifatida
ishtirok etishlari bilan ajralib turadi;
shahsiy-guruhli – shahsning hulqi guruh qoidalari va umidlariga mos kelmasligi
holatlarida yuzaga keladi.
Nizoni oldindan ko’ra bilish uchun avval qandaydir qarama-qarshilik,
kelishmovchilik mavjud bo’lgan hollarda yuzaga keladigan muammo mavjudligini
aniqlab olish kerak. Shundan keyin, nizoli vaziyatning rivojlanish yo’nalishi
aniqlanadi.
66
O’quv faoliyati sharoitlaridagi nizolar turli хildagi nizolar bo’ladi. Pedagogika
sohasi shaхsni maqsadga muvofiq shakllantirish barcha turlari to’plamidan iborat
bo’ladi, uning mohiyati esa ijtimoiy tajribani o’rgatish va o’zlashtirish bo’yicha
1
«PEDAGOGIK KONFLIKTOLOGIYA» FANI O’QUV QO’LLANMA
TOSHKENT - 2010
66
«PEDAGOGIK KONFLIKTOLOGIYA» FANI O’QUV QO’LLANMA
TOSHKENT - 2010
656
faoliyati hisoblanadi. Shuning uchun aynan mana shu erda pedagog, o’quvchi va ota-
onalarning ko’ngil hotirjamliklari uchun qulay ijtimoiy psixologik sharoitlar yaratish
zarur.
657
Do'stlaringiz bilan baham: |