Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

ФИО автора: 
Otaqulova Sarvinoz Fozil qizi
50-umumiy o’rta ta’lim maktabi 
Ona tili va adabiyot o’qituvchisi

Название публикации:
«DENGIZDAN TOMCHI» 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada Alisher Navoiyning “G’aroyib us-sig’ar” devonidan 
olingan “Ko’nglum o’rtansun agar g’ayringg’a parvo aylasa” misralari bilan 
boshlanuvchi g’azali diniy-tasavvufiy jihatdan tahlil etilgan va g’azalning mazmun-
mohiyati ochib berilgan. 
Kalit so’zlar: 
orifona g’azal, ilohiy ishq, jaloliy tajalli, mug’, xarobot, qadah, sidq

Mumtoz adabiyotimizning yorqin siymolaridan biri Alisher Navoiy o’z davrining

ko’zga ko’ringan ijodkor va davlat arboblaridan biri bo’lgan. U turli yo’nalishlarda 
ko’plab nasriy va she’riy asarlar bitganki, bu asarlar zamonlar silsilasidan o’tib, 
bugungi kunda ham kitobxonlar tomonidan sevib mutolaa qilinib kelmoqda.
Ma’lumki, Navoiyning ilk she’riy devoni muxlislari tomonidan tartib berilgan “Ilk
devon”dir. Shuningdek, shoir “Badoye ul bidoya”, “Navodir un nihoya”, “Xazoyin 
ul maoniy” deb atalmish nodir she’riy jamlanmalar ham tartib bergan. Ushbu
devonlardan o’rin olgan turfa janrlarga mansub lirik asarlar purma’no va
ohangdorligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham musulmon
sharqi she’riyati tarixini Alisher Navoiy lirikasisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Uning
lirik me’rosi o’zigacha yaratilgan fors-tojik va turkiy she’riyatning davomi bo’lishi
bilan birga barcha zamonlardagi o’zbek she’riyatining gultoji ham hisoblanadi.
Ayni damda biz shoirning “G’aroyib us sig’ar” devonidan o’rin olgan “Ko’nglum
o’rtansun agar g’ayringg’a parvo aylasa” misralari bilan boshlanuvchi hamd 
g’azalni tahlilga tortishga harakat qilamiz. 
Ko’nglum o’rtansun agar g’ayringg’a parvo aylasa 
Har ko’ngul hamkim sening shavqungni paydo aylasa 
G’azal orifona xarakterda bo’lib, aruzning ramali musammani mahzuf vaznida
yozilgan. Ushbu vaznning taqte’si: –v – –/ –v – –/ –v – –/ –v – (foilotun foilotun
foilotun foilun). Birinchi misrada shoir “sendan (yor) o’zgalarga e’tibor qaratsam, 
ko’nglim yonsin, o’rtansin” deydi. Ikkinchi misrada shavq so’zining turfa
ma’nolari mavjudki, bu misrani har xil tahlil qilishga olib keladi. Shavq so’zini
istak ma’nosida qo’llasak, misradan quyidagicha xulosa chiqadi: “Boshqalarning
ham senga yetishish istagi paydo bo’lsa, ularning ham ko’ngillari o’rtansin”. Lekin
bu g’azalning asosiy mohiyatini ochib berolmaydi. Shuning uchun shavq so’zining
ishq variantini olib tahlil qilamiz: “Qalbida sening ishqing paydo bo’lganlarning

---

520 
ham ko’ngillari kuyib kul bo’lsin” deb shoir o’z ma’shuqasiga muhabbat yolqinlari
va sadoqatini ko’rsatgan. 
Har kishi vaslin tamanno aylasam navmid o’lay 
Har kishi hamkim sening vasling tamanno aylasa 
Ikkinchi baytning birinchi misrasida shoir “agar men boshqa birovning vasliga
yetishishni orzu qilsam, umidsizlikka yo’liqtir, ya’ni senga yetishishdek oliy
umiddan mosivo qil” demoqchi. Ikkinchi misrada boshqalar ham sening vaslingga
yetishishni istasa,umidsiz qolgay deb yorining yakka-yu yagonaligi, uning vasliga
yetishish mumkin emasligini aytib, boshqalarning ham undan umidini uzib qo’ya
qolishlarini ta’kidlab, bir tomondan mutlaq husn sohibiga ishora qilmoqda. 
O’zgalar husnin tamosho aylasam chiqsun ko’zum 
O’zga bir ko’z hamki husningni tamosho aylasa 
Uchinchi baytda shoir o’zgalar husnini tomosha qilsam, ko’zlarim chiqsin va
boshqalar ham sening husningga nazar tashlasa, ko’zlari ko’r bo’lsin yoki o’zgalar
sening ruxsoringga nazar tashlashi bilan jaloliy tajallingga (Allohning qahr, kibriyo
va g’azab kabi ism va sifatlar bilan tajalli etishi) bardosh berolmay ko’zlari ko’r
bo’ladi deya talqin qilishimiz mumkin. 
G’ayr zikrin oshkoro qilsa lol o’lsun tilim 
Qaysi bir til hamki zikring oshkoro aylasa 
O’zganing nomini tilga olsam, tillarim kesilsin va boshqa birov ham sening
nomingni tilga olgudek bo’lsa, tili tutilsin, soqov bo’lsin. Yoki “o’zgalar sening
nomingni tilga olishlari bilan noming buyukligidan gung bo’lib qolishadi” degan 
o’ta yashirin ma’noni misraga singdirib, g’oyibdan Haqqa ishora qilingan.
Yuqoridagi to’rt baytda oshiq ma’shuqasi oldidagi va’dalarining ustidan chiqish
uchun yuragini tilka-pora qilishga, ko’zlarining ko’r, tilining lol (soqov) bo’lishiga
rozi. Ayni paytda ag’yor obrazi ham mavjudki, oshiq o’z ma’shuqasiga nisbatan
muhabbat uyg’ongan ag’yorga ham o’z boshidan o’tkazgan azoblarni ravo ko’radi. 
Rashkdin har nargis ko’zi bir shu’ladir 
Bog’ aro nogah xirom ul sarvi ra’no aylasa 
Beshinchi baytda nogahon bog’ga kirib kelgan xushqad go’zalni ag’yordan rashk
qilayotganini (qizg’anayotganini) ochiq-oydin bildirib, yorining ko’zlari joniga
alanga solayotganini, ya’ni yorning ko’zlari oshiq qalbida unga nisbatan paydo
bo’lgan ishqni alangalatayotganini bildirsa, ikkinchi tomondan oshiq bilan
ma’shuqa orasiga tushgan ag’yor lirik qahramonning ko’ngliga o’t yoqyapti.
Bunda nargis, bog’, sarvi ra’no kabi uyadosh so’zlar orqali tanosub, yorning

---

521 
ko’zlarini nargis guliga o’xshatish bilan tashbeh badiiy san’atlarining yuzaga
kelganligini ko’rishimiz mumkin. 
Yo’q og’izdin nukta aytur mahvashimdek bo’lmagay 
Gar quyosh har zarrasidin bir Masiho aylasa 
Shoir birinchi misrada hech kim mening oy yuzli go’zalimdek yo’q og’izdan
so’z aytolmaydi deb to’g’ridan to’g’ri Haqqa ishora qilgan. Ikkinchi misrada
quyosh so’zi majoziy ma’noda qo’llangan bo’lib, oshiq yorini, ya’ni yorning
yuzlarini quyoshga mengzayapti. Shundan kelib chiqadigan bo’lsak, misradan
“yorim jamolining bir zarrasini, jamoli tajalliysini ko’rsatib, o’lik ruhimga
Masihdek jon ato etsin” degan yagona xulosa chiqadi. Baytda quyosh so’zini
majoziy ma’noda qo’llash orqali istiora, nafasi o’likni tiriltirish xususiyatiga ega
payg’ambar Iso Masih obrazini misraga singdirish orqali talmeh badiiy
san’atlaridan foydalanilgan. 
Ofiyat jonimg’a yetti, ey xush ul mug’kim meni 
Bir qadah birla xarobot ichra rasvo aylasa 
Ushbu baytni to’g’ridan to’g’ri tahlil qiladigan bo’lsak, “shoirning osuda hayot
joniga tekkanligi, shuning uchun ham mug’bachadan bir qadah may bilan
mayxonada sharmanda qilishini so’rash”dek o’xshovsiz mazmun anglashiladiki, 
bu bilan asliyatdan chetlashgan, shoirni mayparastga chiqarib qo’ygan bo’lamiz. 
Bil’aks o’ta taqvodor va pokdomon bo’lgan Navoiy zamonasining ishratparast, 
mayxo’r kishilarini qattiq tanqid ostiga olib, mayni “ummul chabois”– barcha
yomonliklar, falokatlar onasi deb e’lon qilgan. O’z-o’zidan ayonki, Navoiy zikr
etgan may biz tasavvur qilgan yoxud bilgan ichimlik emas. Tasavvufda may
bilan to’ldirilgan qadah – ishqqa to’lgan ko’ngil ramzi. Mug’ – pirning so’zi va
nasihatlari, fayz-u tarovatini muridlarga yetkazuvchi kishi. Xarobot istilohining
ma’nosini ochishdan avval xarobotiylar so’ziga to’xtalsak. Xarobotiylar foniy
dunyodan qo’l yuvib, ustiga eski janda kiygan holda yolg’iz yor ishqida o’rtanib
yuruvchilar. Xarobot esa ko’nglida Yaratganga muhabbat jilvalangan oriflar
yig’iladigan joy. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqadigan bo’lsak,
baytdan quyidagicha mazmun anglashiladi: “Ey mug’ (mayfurush), tinch-osuda
hayot jonimga tegdi, may to’la qadahingni berib, ko’nglimni yor (Yaratgan) ishqi
bilan munavvar ayla, toki bu holim bilan xarobot ahli (oriflar) orasida sharmanda
bo’lay”. Qadah, xarobot, mug’ istilohlari tanosub san’atini vujudga keltirgan. 
Kelturing daf’I jununimg’a, pariyxon, yo’q tabib 
Kim ul ansabdur pari har kimni shaydo aylasa 
Bu telbalikdan shifo topishimda ul sehrgar (yor)dan bo’lak tabib yo’q, uni oldimga
keltiring yoki bu telbalikdan shifo topishimda tabiblar yordam berolmadilar,

---

522 
dardimga davo o’shal sehrgar, ya’ni ma’shuqadir. Zero ul pari har kimni oshig’-
u beqaror qilish matlabiga munosibdir. Ushbu baytda pari va pariyxon asosdosh
so’zlarini qo’llash orqali ishtiqoq san’ati yuzaga kelgan. 
Subhdek bir damda gardun qo’ymag’ay osorini 
Nogah ahli sidq ko’ngli mehrin ifsho aylasa 
Ushbu baytni tahlilga tortishdan avval sidq so’ziga izoh berib o’tamiz. “sidq” va 
“siddiq” so’zlari o’zaro o’zakdosh bo’lib, bu so’zlarning negizi o’zbek tilidagi 
to’g’rilik, rostgo’ylik tushunchalariga borib taqaladi. Qur’oni karimda sidq
o’zagidan yasalgan so’zlar 158 o’rinda uchraydi. Mufassirlarning sharhiga ko’ra
mazkur so’zlar asosan “haqni so’ylash, haqdan chalg’imaslik, to’g’ri bo’lish
ma’nolariga dalolat qiladi: “Kimda kim Alloh va payg’ambarlarga itoat etsa, ana
o’shalar Alloh in’omlariga sazovor bo’lgan zotlar– payg’ambarlar, siddiqlar (haq-
rost iymon egalari), shahidlar va soliklar bilan birga bo’lurlar. Ana o’shalar eng
yaxshi hamrohlardir” (Niso surasi, 69-oyat). Mus’hafda keltirilgan oyatdan ko’rinib
turibdiki, sidqlar haq yo’lidagi kishilar ekan. Shuningdek, misralardagi gardun
so’zini osmon, falak ma’nosida emas, balki baland, yuksak mazmunida qo’llasak
maqsadga muvofiq bo’ladi: “sidq ahli ko’nglidagi ishq-u muhabbatini yorga oshkor
qilsa ham, u yuksak matlab sohibi o’zining nishon-u belgilarini tong paytidagidek
aniq-ravshan oshkor qilmaydi. Ya’ni ul sohibi karam har doim qorong’ulikni o’z
nishonalarini yashirish uchun parda qilib olgan demoqchi shoir. 
Dahr sho’xig’a, Navoiy, sayd bo’lma nechakim 
Kun uzori uzra tun zulfin mutarro aylasa 
Ey Navoiy, yorning kunday oq yuzini tim qora kokillari bezaganda ul dunyo
go’zalining tuzog’iga tushib, oviga aylanib qolishdan ehtiyot bo’l. Bu yerda tun 
so’zi ham payt ma’nosidagi kechqurun so’ziga, ham qora rangigga ishora qigan va 
iyhom badiiy san’ati yuzaga chiqqan. Kun va tun so’zlarini qarshilantirish bilan
tazod, shuningdek, yorning yuzini kunga, kokillarini tunga mengzash asosida
tashbeh san’ati vujudga kelgan. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Alisher Navoiy
ushbu g’azalida turli majoz va tasavvufiy tushunchalar orqali boshdan oyoq sir-
u sinoatdan iborat bo’lgan mahbubasining go’zal obrazini yaratib, o’sha oy yuzli
sababli ruhiyatida kechayotgan ma’naviy his-hayajonlarini bosqichma-bosqich
oshirib boradi. Buning natijasi o’laroq g’azalda badiiy tasvirning go’zal
namunalari kashf etilgan.