|
Lipoproteinlar-
Oxirgi yillarda lipoproteinlar (LP) kimyoviy tabiati va strukturasini
o‘rganish bo‘yicha ma’lum natijalarga ega bo‘lingan. Bu sinf murakkab oqsillar, oqsil
va lipiddan tashkil topgan prostetik guruhdan iborat. Xususan, lipoproteinlar tarkibida
neytral yog‘lar, erkin yog‘ kislotalari, fosfolipidlar va xolesterin topilgan.
Lipoproteinlar tabiatda keng tarqalgan: o‘simliklarda, hayvon to‘qimalarida va
mikroorganizmlarda, ular turli biologik funksiyalarni bajaradilar. Ular hujayra
membranasi, hujayra ichidagi yadro, mitoxondriya, mikrosoma biomembranalarida,
shuningdek, erkin holatda uchraydilar (asosan qon zardobida). Bulardan tashqari
lipoproteinlarga o‘pka to‘qimasining tromboplastik oqsili, tovuq tuxumi sarig‘idagi
lipovitellin, sutning ba’zi fosfolipidlari va boshqalar kiradi. Lipoproteinlar miyelin
qobiqlar, nerv to‘qimasi, xloroplastlar, fotoretseptor va elektron-transport sistemalar,
ko‘z to‘r pardasi tayoqcha va kolbochkasi va hokazolarning hosil bo‘lishida qatnashadi.
Foydalanilgan adab
iyotlar ro’yxati:
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’IM VAZIRLIGI R.A. Sobirova, O.A. Abrorov F.X.
Inoyatova, A.N.Aripov
R.A. Sobirova, O.A. Abrorov, F.X. Inoyatova, A.N. Aripov, «Biologik kimyo».
2018 y
Ziyo. uz.
Intrnet saytlari; ziyo.uz
Pedagog. uz
327
ФИО автора:
Bozorova Xolida Ergashevna,
NDKI akademik litseyi ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi
Название публикации:
«MOHLAROYIM NODIRANING “TIYRADUR SUBHI
NASHOTIM…” G`AZALI SHARHI»
O`zbek adabiyoti xazinasida Lutfiy, Navoiy, Bobur, Atoyi, Sayfi Saroyi she’riyatining go`zal
namunalaridan quvvat olib, o`zbek lirikasining betakror sohibalari Uvaysiy, Nodira, Dilshod, Anbar
otin singari chin vorislar yaratgan dilbar ash’orlar saqlanadi. Akademik litseylarning 1-
kurslarida Mohlaroyim Nodira hayoti va ijodini o`rganish uchun 4 soat ajratilgan. O`quv dasturida
shoiraning “Eshit”,”Vasl uyin obod qildim…”, “Kel, dahrni imtihon etib ket”,” Tiyradur subhi
nashotim” g`azallari kiritlilgan. “Eshit”,”Vasl uyin obod qildim…”, “Kel, dahrni imtihon etib ket”
she’rlari umumta’lim maktablarining 8-sinfida ham o`rganilishini e’tiborga olib, “Tiyradur subhi
nashotim…” deb boshlanuvchi g`azal tahlili ustida to`xtalmoqchimiz. Shuni ham qayd etish lozimki,
akademik litseylar uchun adabiyot darsligi nashr etilmagan. Mazkur tahlil adabiyot fani o`qituvchilari
uchun biroz qo`l keladi, degan umiddamiz. Akademik litsey o`quvchilari oldiga g`azalni ifodali
o`qishdan tashqari uni chuqur tahlil qila olish, badiiyati va mazmun-mohiyatini ocha olish,
shuningdek, ijodkor mahoratiga ham baho berish talabi qo`yiladi. Demak, o`quvchida ana shu
malakani hosil qilish lozim bo`ladi. Quyida g`azal tahlili namunasini taqdim etamiz. G`azal tahlilini
quyidagi bosqichda amalga oshirish samarali natija beradi:
1.
G`azalni ifodali o`qish.
2.
G`azal tarkibida izohtalab so`zlar ustida ishlash.
3.
Qofiya, radif kabilarni aniqlash bilan she’rning mavzusini ochish.
4.
Satrlarda qo`llangan badiiy tasvir vositalarni aniqlash bilan shoir mahoratiga baho berish va
g`azal mazmunini yoritish.
Tiyradur subhi nashotim, soqiyo, keltir sharob,
Shomi hijron zulmatida jomi maydur oftob.
Mohi tobon yuzligim, har lahza yod etsam seni,
Dudi bagʻrimdin chiqar oʻt ichra tushgandek kabob.
Band etib zulfing aro koʻnglimni ozod etganing
Qush uchurgandek erur bogʻlab ayogʻiga tanob.
Koshki ohim nasimidin taharruk aylasa,
Yorkim ruxsorigʻa gul bargidin solmish niqob.
Hajr oshubi balodurkim, ani tashvishidin
328
Qatrai simob yangligʻ koʻnglim aylar iztirob.
Shod edi ul shohi davron vasli birla xotirim,
Aysh davronigʻa soldi davri gardun inqilob.
Bevafolardek seni hargiz faromush aylamas,
Nodira, yodingni aylar to dami yovmulhisob.
Izohtalab so`zlar ustida ishalsh
Tiyra – qora
taharruk aylasa-harakat qilmoq
subhi nashotim- tong
Radif – misralar so`ngida aynan takrorlanadigan so`z. Ko`rinadiki, g`azalda radif ifodalanmagan.
Sharob-oftob-kabob-tanob-niqob-iztirob-inqilob-yovmulhisob
so`zlari juft misralarda ohangdoshlik
hosil qilib, qofiya ipini hosil qilgan. She’riyatda qofiya she’rning mazmuni –mohiyatini ochib
beruvchi kalit yoki uning mavzusi vazifasini o`tashi ma’lum. Tasavvuf ta’limotiga ko`ra sharob-
ishqni ifodalaydi. Matla’ning o`zida sharob- may so`zlarning qo`llanishi she’rning ishqqa
bag`ishlanganini ko`rsatsa, ularning sinonim sifatida qo`llanishi mazmunni bir qadar kuchaytirgani,
ya’ni ilohiy muhabbatga yo`g`rilganini ochiqlagan.
Mazkur g`azal shoiraning soqiyga murojaati bilan boshlanadi, shu bois she’rni soqiynoma tipida
yozilgan g`azallar sirasiga kiritish mumkin. Matla’da o`zaro qarama-qarshi so`zlar vositasida lirik
qahramon alam va dardlari izhor etiladi:
Tiyradur subhi nashotim, soqiyo, keltir sharob,
Shomi hijron zulmatida jomi maydur oftob.
Tiyra(qora)-subhi nashot(tong), shom-oftob so`zlari o`zaro zid ma’no ifodalashi bilan ruhiyatdagi
hijron dardini oshkor etadi. Baytda qo`llangan ”subhi nashot, shom, zulmat” so`zlari vaqt birligi bilan,
”tiyra, shom, zulmat” so`zlar ”qora” ma’nosini izohlashi bilan tanosub ipini hosil qilgan. Hijron
azobini chekayotgan oshiq zulmatda qiynoqda, tonglari qora, otmaydigan, zulmat bag`rini o`rtaydi,
ammo qalbidagi ishq (jomi may)qina ko`ngilni oftob bo`lib yoritishi mumkin. Shu sabab, oshiq
329
soqiyga
murojaat
qilib,
undan
sharob
keltirishini
so`ramoqda.
Mohi tobon yuzligim, har lahza yod etsam seni,
Dudi bagʻrimdin chiqar oʻt ichra tushgandek kabob.
Oshiq uchun ma’shuqa yodining o`zi ham azobli, negaki uni yod etar ekan, bag`ridan chiqqan o`t
qalbini kabob qilishi tayin. Mazkur baytda ma’shuqa tasviri safatlash orqali beriladi: ”mohi tobon
yuzligim”. Oshiq ahvoli esa g`oyat achinarli, bu holat ”dud-o`t-kabob” so`zlarining oldinma-keyin
qo`llab, so`zlar mazmuni kuchaytiriladi- tadrij hosil qilinadi.
Band etib zulfing aro koʻnglimni ozod etganing
Qush uchurgandek erur bogʻlab ayogʻiga tanob.
Oshiq yorning yodidan uzoqlasha olmay, iztirob chekadi, u g`oyoki ma’shuqasining zulflri-sochlari
bilan bog`lab olingan, ozod ham bo`lolmaydi, o`zini go`yo oyoqlaridan ip ila bog`lanib, ozd qilingan
qushga misol sezadi. Ushbu baytda shoira tamsil (misol keltirish, ya’ni ” Qush uchurgandek erur
bogʻlab ayogʻiga tanob”) san’atining betakror namunasini namoyon etadi.
Koshki ohim nasimidin taharruk aylasa,
Yorkim ruxsorigʻa gul bargidin solmish niqob.
Oshiq qanchalik azobda qolmasin, ma’shuqa unga befarq, beparvo, negaki u yuzlariga niqob tortib
olgan. Niqob ham oddiy emas, gul bargidan. Bechora oshiq chekayotgan oh-u nolalar nasim (yengil
shamol) ta’siridan ta’sirlanarmikin?!
Hajr oshubi balodurkim, ani tashvishidin
Qatrai simob yangligʻ koʻnglim aylar iztirob.
Zero, hajr azobi oshib ketsa, oshiq boshiga balo yo`gilar, shundan tashvishlangan oshiq qalbi bir qatra
simob
kabi
betoqat
titrab
turadi.
Oshiq qanchalik iztirob chekmasin, u ishqda xokisor. Ma’shuqadan katta in’omlar, e’tiroflar
kutmaydi, uning uchun birgina vasl kifoya. Mazkur baytda ”qatrai simob yanglig`” jumlasida o`shiq
qalbi o`xshatish san’ati bilan ziynatlangan. Yor diydori bechora oshiq uchun davr-u davron surish,
ma’shuqa shohi davron bo`lgan davrda g`ozal bir inqilob bo`lur edi:
Shod edi ul shohi davron vasli birla xotirim,
Aysh davronigʻa soldi davri gardun inqilob.
330
Ammo oshiq qalbi ma’shuqa e’tiborsizligidan ozurda. Gar ma’shuqa bevafolardek o`zini tutayotgan
bo`lsa ham, oshiq sabrli, u yor diydoridan so`nggi nafasgacha umidvor:
Bevafolardek seni hargiz faromush aylamas,
Nodira, yodingni aylar to dami yovmulhisob.
Ko`rinadiki, shoira tasavvufning an’anaviy mavzusi ishq mavzusiga murojaat qilgan. Ma’shuqa
obrazida Olloh tajallisiga yetishishni orzu qilgan. O`zini olloh vasliga munosib bilib, so`nggi
damgacha muhabbatida sobit va sadoqat namoyon etgan.
331
Do'stlaringiz bilan baham: |
