Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №19 (том 3)

Nukleoproteinlar
- Nukleoproteinlar oqsil va nuklein kislotalardan tarkib topgan. 
Nuklein kislotalar prostetik guruh sifatida ko‘riladi. Tabiatda bir-biridan farq qiladigan 
2 
xil 
nukleoproteinlar 
topilgan 
dezoksiribonukleoproteinlar 
(DNP) 
va 
ribonukleoproteinlar (RNP) (11-rasm). Nukleoproteinlar nomi nuklein kislotalar 
tarkibiga kiruvchi uglevod qismining (pentozalar) tabiatiga bog‘liq. RNPda uglevod 
qismini riboza, DNPda esa dezoksiriboza tashkil etadi. «Nukleoproteinlar» termini 
hujayra yadrosining nomi bilan bog‘liq, lekin DNP va RNP hujayraning boshqa 
organellalarida ham bo‘ladi. DNP asosan yadroda, RNP esa – sitoplazmada bo‘lishi 
isbotlangan. Ayni vaqtda DNP mitoxondriyada, yadro va yadrochada esa yuqori 
molekulali RNP topilgan. Tekshiruvchilarning diqqat e’tibori oqsil va nuklein kislotalar 
kompleksiga kiruvchi makromolekulalarning struktura va funksiyasiga qaratilgan. 
Chunki hayot ko‘rinishining turli-tumanligi hujayralarda sintezlangan oqsilning tabiati 
birinchi navbatda DNPga bog‘liq, aniqrog‘i DNKga, tirik organizmning xususiyatlari esa 
sintezlangan oqsilning xususiyatlari bilan belgilanadi. DNK irsiy axborotni saqlaydi. 
Buning isboti sifatida bakteriyalarda kuzatiladigan va shuningdek, odam hujayrasi 
kulturasidagi transformatsiyani keltirish mumkin. Bu holatning asosida bir turdagi 
hujayralar genetik turining boshqasiga o‘tishi DNK tabiatining o‘zgarishi bilan borishi 
yotadi. Xromosoma bir necha santimetr uzunlikga ega 11-rasm. Protein strukturasi 56 
bo‘lgan bitta DNK molekulasini saqlaydi. DNP xromosomalarning tarkibiy qismi 
bo‘lgan mononukleosomalar tarkibiga kiradi. Shunday qilib, xromatin tarkibiga DNK 
molekulasi, giston oqsillarning 5 sinfi va giston bo‘lmagan oqsillar kiradi. Hayvonlar 
hujayrasi yadrosida DNKning miqdori 6 pg (10-12g)gacha bo‘ladi. E coli da DNK 
miqdori 0,01pgga teng. 5 sinf giston oqsillari o‘lchami, aminokislota tarkibi va 
zaryadining (doimo musbat) kattaligi bilan farqlanib, quyidagicha belgilanadi: H1 – 
lizinga boy, H 2A - arginin va lizinga boy, H 2B – arginin va lizinga qisman boy, H 3 – 
argininga boy, H 4 – glitsin va argininga boy. Giston bo‘lmagan oqsillarning tabiati 
yetarli darajada aniqlanmagan. Giston bo‘lmagan oqsillar hozirgi vaqtda jadal 
o‘rganilyapti. Ular tarkibiga murakkab oqsillar, fermentlar, shuningdek boshqaruvchi 

---

326 
oqsillar kiradi. Boshqaruvchi oqsillar o‘z xususiyatlari bo‘yicha gistonlardan farqlanib, 
nordon oqsillar sifatida bo‘ladi. Turli nukleoproteinlarda nuklein kislotaning miqdori 
40 dan 65%gacha (masalan, pro- va eukariot ribosomalarida) bo‘ladi. Virus 
nukleoproteinlarida nuklein kislota miqdori umumiy massaning 2-5%ni tashkil etadi. 
Hozirgi vaqtda yadro xromatini (DNP), ribosomalar va virus nukleoproteidlari 
molekula usti kompleksi yoki strukturalar sifatida ko‘rilmoqda.