Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке». Выпуск №37 (том 4)

 
Asosiy qism 
Avtomobilning turg‘unligi bu uning holati va xarakati turg‘unligining kritik 
parametrlarini aniqlash xususiyatlarining majmuasidan iboratdir. 
Turg‘unlik ikki xil bo‘ladi: 
1)
bo‘ylama turg‘unlik; 
2)
ko‘ndalang turg‘unlik. 
Turg‘unlikning yo‘qolishi deganda, avtomobilning bo‘ylama yoki ko‘ndalang 
o‘qlar bo‘yicha surilish hamda shu o‘qlarga nisbatan ag‘darilishi hisobga olinadi. 
Avtomobilning bo‘ylama turg‘unligi ko‘ndalang turg‘unlikka qaraganda bir necha 
marta yuqori darajada ta’minlangan bo‘ladi. Avtomobillar ekspluatatsiya paytida 
ko‘proq ko‘ndalang turg‘unligini saqlay olmasliklari tufayli transport jarayonini izdan 
chiqaradilar. Avtomobilning egri chiziqli harakati paytida paydo bo‘ladigan 
markazdan qochma kuchning ko‘ndalang tashkil etuvchisi, yon tomondan ta’sir 
etadigan shamolning bosim kuchi, g‘ildiraklarning yo‘l notekisliklariga urilishi 
ko‘ndalang turg‘unlikning yo‘qolishiga sabab bo‘ladigan asosiy omillar hisoblanadi. 
Ko‘ndalang turg‘unlikni baholovchi asosiy ko‘rsatkichlar quyidagilardan iborat: 
1)
avtomobil ko‘ndalang surilishining boshlanishiga to‘g‘ri keluvchi kritik tezlik; 
2)
avtomobil ag‘ darilishining boshlanishiga to‘ g‘ ri keluvchi kritik tezlik; 
3)
nishablikdagi kritik surilish burchagi; 

---

496 
4)
nishablikdagi kritik ag‘darilish burchagi; 
5)
ko‘ndalang turg‘unlik koeffitsienti. 
Ko‘ndalang turg‘unlikka ta’sir qiluvchi omillarni nazariy jihatdan o‘rganishda, 
dastlab avtomobilni yon tomonga suruvchi yoki ag‘darib yuboruvchi ko‘ndalang 
kuchning miqdori aniq bo‘lishi kerak. Ma’lumki, burilib harakat qilayotgan 
avtomobilning og‘irlik markaziga qo‘yilgan F
y
markazdan qochma kuch uni yon 
tomonga suruvchi asosiy kuch hisoblanadi. (1-rasm).
Avtomobilni yon tomonga surilishdan saqlab qoluvchi turg‘unlik sharti 
quyidagicha ifodalanadi: avtomobil g‘ildiraklari bilan yo‘l qoplamasi orasidagi 
ko‘ndalang ilashish kuchi uni yon tomonga surib ketuvchi kuchlar yig‘indisidan katta 
bo‘lishi kerak. 
Avtomobilni ag‘darilishdan saqlab qoluvchi turg‘unlik sharti esa 
quyidavtomobilning burilish markaziga yaqin ichki g‘ildiraklari bilan yo‘l qopla 
orasidagi normal reaktsiya kuchlarining qiymati nolga teng bo‘lmasligi shart. 
Dastlab avtomobilning yon tomonga surilishi va bo‘ylama o‘q atrofida 
ag‘darilish sharti bo‘ylab kritik tezliklarini aniqlaymiz (1-rasm) 

---

497 
1-rasm. Avtomobilning burilishdagi turg‘unlik sxemasi. 
Avtomobilning egri chiziqli harakatida uning aylanish markaziga yaqin turgan 
ichki g‘ildiraklari yo‘l bilan aloqani yo‘qotib, tashqi g‘ildiraklarning yo‘lga tegib 
turgan yuzasi markaziga nisbatan ag‘darilib ketishi tufayli ko‘ndalang turg‘unligini 
yo‘qotishi aniqlanadi, ya’ni, Z
u
= 0 shartdan avtomobilni ag‘darishga olib keluvchi 
kritik tezlikni aniqlaymiz: 
Yuqoridagi munosabatdan ko‘rinadiki, avtomobil ag‘darilib ketmasligi uchun 
g‘ildiraklar orasidagi 
В
koleyaning yetarlicha katta bo‘lishi va aksincha og‘irlik 
markazi 
h
g
balandlikning kichik bo‘lishi talab etiladi. 
Agar g‘ildiraklarning yo‘l sathi bilan ilashish koeffitsienti kichrayib ketsa, u 
holda ko‘ndalang kuch ta’siridan avtomobil barcha g‘ildiraklarining yo‘l sathiga 
nisbatan aylanish markazi bo‘yicha tashqi yon tomonga surilishi kuzatiladi. 1- rasmdan 
yo‘l tekisligiga parallel yo‘nalgan, 
F
y
hamda tashqi va ichki g‘ildiraklarning 
yon tomonga surilishga qarshilik qiluvchi 
Y
T
va 
Y
u
gorizontal kuchlarni o‘zaro 
proyektsiyalab, avtomobilni yon tomonga surishga majbur qiluvchi kritik tezlik 
aniqlanadi: 
Bu yerda: 
φ
y 
– ko‘ndalang ilashish koeffitsienti. 
Yuqoridagi munosabatdan ko‘rinadiki, avtomobilning yon tomonga 
surilmasligini ta’minlash uchun yo‘l qoplamasi bilan g‘ildiraklar orasidagi 
φ
y 
ilashish
 
koeffitsienti yetarlicha kata bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Har ikkala holda ham 
burilish trayektoriyasining R radiusi kamayishi bilan va kritik tezlik miqdorlari kichik 
bo‘ladi.
 
 

---

498 
Gorizontal tekislikka nisbatan 
β
burchak hosil qiluvchi nishab yo‘llar bo‘ylab 
harakatlanayotgan yoki tinch turgan avtomobilning turg‘unligini tekshiramiz (2- rasm). 
2-rasm. Avtomobilning nishab yo‘ldagi turg‘unlik sxemasi. 
Avtomobil nishab yo‘llarda tinch turganda yoki harakatlanganda, pastki 
g‘ildiraklarning yo‘l sathiga tegib turgan yuzasi atrofida aylanib ag‘darilishi mumkin. 
Bunda avtomobilning og‘ irlik markaziga qo‘yilgan, 
G
a
kuchi ikkita 
tashkil etuvchilarga ajraladi: 
1)
yo‘l sathiga parallel bo‘lgan; 
2)
yo‘l satxiga tik yo‘nalgan. 
Ta’sir qiluvchi barcha kuchlardan A nuqtaga nisbatan moment tenglamasini 
tuzib, Z
b
=0 shartni e’tiborga olgan holda, avtomobilni ag‘darishga olib keluvchi β
o.kp
nishablik burchagini aniqlaymiz.
Yuqoridagi munosabatdan ko‘rinadiki, avtomobilni ag‘darishga olib keluvchi 
β
o.kp 
nishablik burchagining
miqdori h
t.y 
ko‘ndalang turg‘unlik koeffitsientiga bog‘liq 
bo‘lar ekan.